نشانه شناسی دیپلماسی عمومی نوین به بهانه بحران اوکراین

نویسنده: احسان سپه وند، کارشناس ارشد دیپلماسی و سازمان های بین المللی

دیپلماسی ایرانی: در پی حمله نظامی روسیه به اوکراین مسائل متعدد و گوناگونی تاکنون مورد توجه اندیشمندان و صاحبنظران عرصه جهانی و بین الملل قرار گرفته است. بحران در نظم بین المللی، بازار انرژیِ نزاع آفرین، آزمایش توان نظامی قدرت های تراز اول بین المللی، حقوق بشر دوستانه حاکم بر درگیری های نظامی،  معضلات پناهندگان و مباحثی از این دست جلوگاه نظری جامعه بین المللی را معطوف خود کرده است. اما نویسنده این سطور برآنم به بهانه توئیت ایلان ماسک خطاب به ولادمیر پوتین که وی را به دوئل دونفره دعوت کرده بود، از وجه تحولات حاکم بر روند آنچه دیپلماسی عمومی نامیده می شود به این موضوع بنگرم. این مبحث که شرایط اقتصاد داخلی روسیه به چه میزان متزلزل و نیازمند مراوده با بیرون است وغول تجاری تسلا (Tesla) و اسپیس اکس (Space Exploration Technologies Corporation) تا چه حد در بازار بین المللی تکنولوژی توانایی ایفای نقش دارد نیز موضوع این یادداشت نیست. موضوع آنجایی آغاز می شود که یک بازیگر غیر دولتی سیاست بین الملل نسبت به بسیاری از واحد های دولتی جهان، قابلیت ایفای نقش بیشتری یافته است و به عنوان یک بازیگر مهم غیر دولتی اقتصاد بین الملل این چنین رئیس جمهور روسیه را به چالش می کشد.

در تعاریف تئوریک مفهوم دیپلماسی عمومی آمده که این عمل، برقراری ارتباط با مردم و افکار عمومی کشورهاست که در نوع عمومی سنتی آن ناظر بر روابط دولت ها با افکار عمومی هدف و در نوع عمومی نوین، شاهد ظهور کنشگران غیر دولتی موثر است. حال نوع واقعه حاضر و نقش آفرینی ایلان ماسک از این منظر قابل توجه و حائز اهمیت است که در انگاره های پست مدرن پایان یکه تازی نقش دولت ها در روابط بین الملل نوید داده می شود. در عین حال با این جنس از چالش ها، کنشگرانی که  در قرن گذشته  عموماً در سایه و حاشیه مناسبات کلان دولت ها بوده اند به میدان اصلی رقابت وارد می شوند و اینگونه یک ابر فعال تکنولوژیک و اقتصادی، یک مقام ارشد دولتی آغاز گر جنگ را با چنین کنایه ای به چالش سنگین تر اقتصادی تهدید می کند، انگاره های پست مدرن هرچه بیشتر تقویت می شوند. شبکه های اجتماعی حال در جایگاه تسریع بخش بر نفی کلیت گرایی و نظام واحد روابط بین الملل عمل کرده و تریبون پلورالیسم در قامت قرائت های گوناگون خارج از دایره دولتی قدرت گردیده اند که این خود مولفه دیگری در تقویت انگاره های پست مدرن حول جهان سیال فعلی است. 

با این تفاسیر نویسنده این سطور معتقدم ساختار دیپلماسی عمومی در وجه پست مدرن آن با کالبد دیپلماسی عمومی نوین که در آن بازیگران غیر دولتی هویت مستقل می یابند، سوژه ای متفاوت را خلق می کند. ژان لکان فیلسوف و روانکاو فرانسوی (۱۹۰۱ –۱۹۸۱) در اثر (Écrits: A Selection) تفسیری نشانه شناسانه را به گروهی از همسُرایان نسبت می دهد که این تفسیر بی شباهت به سوژه مورد هدف دیپلماسی عمومی نوین در عصر پسا مدرن نیست. وی چنین می نویسد:

گروه همسرایان چیست؟ به تو خواهند گفت که خودت هستی. یا شاید خواهند گفت که تو نیستی. اما موضوع این نیست. در اینجا واسط ها دخالت دارند، واسط های عاطفی. از دید من، گروه همسرایان مردمانی هستند که تحت تاثیر قرار گرفته اند. بنابراین، پیش از آنکه به خودت بگویی عواطف در این تزکیه درگیرند، به دقت نگاه کن. آنها، همراه با دیگران، وقتی درگیر می شوند که در پایان ناگزیرند به وسیله ی این یا آن ترفند تسلی یابند. اما این بدان معنا نیست که آنها مستقیما در گیر می شوند.(1)

با نگاهی به بیان فوق می توان چنین اندیشید که سوژه دیپلماسی عمومی نوین در عصر حاضر گویی فیگوری از آن دیگریِ عصر دولت هاست. زیرا در نگاه دولتی صاحبان قدرت مشارکت انتقادآمیز جوامع را به سکوت تهدید آمیزشان ترجیح می دهند. و این نقطه انفعال متقابل سوژه دیپلماسی عمومی است که در آن سراسر فعال هستیم تا مطمئن شویم که هیچ چیز تغییر نخواهد کرد. با این تفاسیر می توان گفت در دیپلماسی عمومی نوین با حضور بازیگران غیر دولتی نوعی انفعال متقابل بین سوژه و ابژه دیپلماسی عمومی پدید می آید. این انفعال متقابل، هویتی نمادین در فرآیند رسانه ای را برای سوژه بازنمایی می کند که محصول آن قامت بلند هویت خارج از دولت از چرخه نظام بین الملل عصر دیپلماسی عمومی نوین است.

با عنایت به توضیحات اشاره شده بعنوان جمع بندی می توان چنین پنداشت که نظام دولت محور در عرصه دیپلماسی عمومی نوین با توجه به توسعه فناوری وشبکه های اجتماعی مخاطب خویش را متحول شده می یابد و هویت های خارج از دولت به سوژه بازنمایی شده این چرخه مبدل شده اندکه این مهم روند حرکت دولت ها را جهت نفوذ به افکار جوامع به سمت تقویت جامعه مدنی هر حوزه جهت بازتاب دیپلماسی عمومی فرا ملی رهنمون می سازد.

منابع مورد استفاده: 

1- Jacques Lacan , Écrits: A Selection, transl. by Alan Sheridan, New York: W.W. Norton & Co., 1977.p.247   

اسلاوی ژیژک، لاکان به روایت ژیژک، ترجمه فتاح محمدی، نشر هزاره ی سوم. 1395
محمد حسن شیخ الاسلامی، حامد نوری، دیپلماسی عمومی ، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل، جلد اول.1396
حمیرا مشیرزاده، تحول در نظریه های روابط بین الملل، نشر سمت ،1384
شون هومر، ژان لاکان، ترجمه محمد علی جعفری و ابراهیم طاهائی،نشرققنوس .1388