نگاهی به روابط ترکیه و روسیه در پیچ و خم درگیری و همکاری

نویسنده: میتات چلیکپالا

دیپلماسی ایرانی: با توجه به فراز و نشیب های دهه گذشته در روابط ترکیه و روسیه، نمی توان با نگاهی به روند روابط دوجانبه در سال ۲۰۲۱ پیش بینی کرد که چه اتفاقاتی قرار است در سال ۲۰۲۲ بیافتد. اگرچه پوتین در پیام سال نو خود به اردوغان، با اشاره به اینکه علیرغم همه‌ گیری کرونا در سال ۲۰۲۱، طرفین «موفق به انجام کارهای زیادی» برای توسعه مناسبات دوجانبه به‌ ویژه همکاری در زمینه‌های انرژی، تجاری و نظامی-فنی شدند، تاکید کرد و گفت تردیدی ندارد که این همکاری‌های مثمر ثمر در سال ۲۰۲۲ هم ادامه خواهد یافت، بااین حال به نظر می رسد روابط دو جانبه تحت تاثیر شدید تنش های منطقه ای و جهانی به حرکت خود در زمینی لغزنده ادامه خواهد داد. با در نظر گرفتن این دیدگاه، تحولات احتمالی در شمال [ترکیه] در رابطه با اوکراین، کریمه و دریای سیاه، تحولات خاورمیانه و شرق مدیترانه از سوریه تا لیبی، تحولات احتمالی منطقه‌ ای در قفقاز، یعنی در شرق [ترکیه]، در رابطه با قره باغ، روابط ترکیه-ارمنستان و آذربایجان-ارمنستان دستور کار واقعی و البته مسیر تعاملات دوجانبه را در سال ۲۰۲۲ تعیین خواهد کرد. با این حال، تحولات و ترجیحات این دو کشور بیش تر توسط سیاست های جهانی و مسائل امنیتی شکل خواهد گرفت. روابط دو کشور با ایالات متحده آمریکا، رویکردهای بازیگران اروپایی عضو اتحادیه اروپا، به ویژه آلمان و مفهوم استراتژیک جدیدی که قرار است توسط ناتو تعیین شود، صحنه اصلی مراودات را شکل خواهد داد که باید به دقت مورد توجه قرار گیرد. تحولات فراتر از حوضه دریای خزر را می توان به عنوان عوامل جانبی و زمینه هایی که نباید نادیده گرفته شود در نظر گرفت.

وقتی به طور کلی به ارزیابی‌های اخیر درباره مناسبات دوجانبه ترکیه و روسیه نگاه می‌کنیم، به چند مفهوم اساسی مانند «ساختار به هم ریخته»، «رقابت»، «پیش بردن همزمان درگیری و همکاری» و «عمل‌گرایی» برمی‌خوریم. این مفاهیم بازتابی از تمایل تحلیلگران برای حفظ خود در یک نقطه امن به خاطر دشواری در انجام ارزیابی های بلندمدت و پیش بینی ها در مورد روند روابط دوجانبه است که توسط طرفین «چند بعدی» توصیف می شود. پیچیدگی موضوعات در روابط دوجانبه نتیجه آن است که طرفین به جای توسعه اهداف و راهبردهای مشترک، رویکردی موضوعی و فرآیند محور را ترجیح می دهند. این وضعیت همچنین ما را به توصیفاتی مانند «تقسیم بندی» یا «رویکرد جزء به جزء» در تبیین روابط سوق می دهد. عامل دیگری که باید در نظر گرفت، درک مفهوم «رهبر محور» است که روند تعاملات در هر دو طرف را شکل می‌دهد. رویکردهای پوپولیستی هر دو رهبر، انتظاراتی که صرفا برای اهداف داخلی است و گفتمان‌هایی که بر اساس اولویت‌های دوره‌ای رهبران تغییر کرده است، باید به‌ عنوان عوامل تعیین‌ کننده به دقت رصد شوند. در پرتو این عوامل کلی، می توان ادعا کرد که دو طرف تقریبا دو دهه است که در سایه رهبران و با گرایش دائمی به «نگاه به نیمه پر لیوان» و نادیده گرفتن نیمه خالی آن عمل کرده اند. در حالی که در مورد موضوعات موفقیت آمیز روابط بسیار نوشته می‌شود و به‌ عنوان حوزه‌های مورد علاقه مشترک دائما برجسته می‌شوند، با موضوعات و زمینه‌های مشکل‌ ساز و آزاردهنده به گونه‌ای برخورد می‌شود که گویی اصلا وجود ندارند و یا با ذکر سریع از آن ها عبور می شود. گرایش اصلی دو طرف این است که همیشه در زمینه هایی که مثبت توصیف می شوند، پیش برویم. با این حال، همان طور که اغلب در سال های اخیر مشاهده کرده ایم، مشکلات می توانند زمینه های موفقیت آمیز را مسموم کنند. از این منظر می توانیم ارزیابی خود را با نیمه پر لیوان آغاز کنیم.

قسمت پر لیوان

بیش ترین تاکید در دوره اخیر روابط دوجانبه ترکیه و روسیه بر روی روابط راه حل محور و نزدیکی رهبران دو کشور بوده است. این بعد از روابط اما به دلیل شرایط به وجود آمده به خاطر همه گیری کرونا نتوانسته پیشرفتی در سطح مطلوب داشته باشد. اردوغان و پوتین که از ابتدای سال ۲۰۱۹ تا مارس ۲۰۲۰، ده دیدار جداگانه داشتند (سه دیدار تنها بین ژانویه تا مارس ۲۰۲۰)، از آن زمان تاکنون تنها یک بار (در سوچی و در سپتامبر ۲۰۲۱) همدیگر را ملاقات کرده اند. با این حال، می توان ادعا کرد که گفت و گوهای تلفنی میان این دو زیاد بوده است. شاید یک یادآوری مهم که در این مرحله مناسب به نظر می رسد این باشد که شورای همکاری مقامات عالیرتبه ترکیه و روسیه که تحت رهبری روسای جمهور دو کشور برگزار می شد، از سال ۲۰۱۹ به این سو تشکیل نشده است.

نزدیک به سی سال است که مراودات اقتصادی و تجاری همواره سرلوحه موضوعاتی بوده است که سیر مثبتی را در روابط دوجانبه طی کرده است. با نگاهی به ارقام مربوط به تجارت دوجانبه، روسیه پس از چین دومین کشوری است در سال ۲۰۲۱ ترکیه از آن بیش ترین واردات را داشته است. بی شک افزایش خرید گاز طبیعی و افزایش بی رویه قیمت های اخیر در حوزه انرژی در این امر تاثیرگذار بوده است. واردات ترکیه از روسیه در سال ۲۰۲۱ به حدود ۲۶ میلیارد دلار افزایش یافت. در سال ۲۰۲۲، این مبلغ به میزان ۱۷٫۸ میلیارد دلار بود و این در حالی است که صادرات از ترکیه به روسیه که در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۴٫۵ میلیارد دلار بوده، در سال گذشته تنها به ۵٫۱ میلیارد دلار افزایش یافته است. این عدم تقارن، که بر روابط تجاری دوجانبه حاکم است، از اوایل دهه ۱۹۹۰ تا به امروز تقریبا بدون تغییر باقی مانده است. هیچ نشانه ای از تغییر این تصویر که به ضرر ترکیه درجریان است، وجود ندارد. به نظر می رسد، هدف گذاری ۱۰۰ میلیارد دلاری برای سال ۲۰۲۳ با توجه به حذف کامل آن از سخنان رهبران دو کشور، کاملا منتفی شده است.
در زمینه تجارت انرژی، در نیمه اول سال ۲۰۲۱، ترکیه ۱۴٫۶۴ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از روسیه خریداری کرد و توانست تا رکورد ۱۴٫۴۳۶ میلیارد متر مکعبی خود در سال ۲۰۱۷ را تجدید کند. نکته قابل توجه دیگر افزایش وابستگی به روسیه در زمینه غلات است. ترکیه هم در مقابل گوجه‌ فرنگی، خیار و محصولات مشابه را به فدراسیون روسیه صادر می‌کند که به دلیل محدودیت‌ها و ممانعت‌ها اغلب سوژه خبرهاست.

گردشگری موضوع دیگری است که در نیمه پر لیوان قرار دارد. پس از افت قابل توجه در سال ۲۰۲۰،  این بخش در سال ۲۰۲۱ توانست تا شرایط قبلی خود را بازیابد. در حالی که ترکیه در سال ۲۰۱۹ میزبان ۷ میلیون گردشگر روس بود، این تعداد در سال ۲۰۲۰، یعنی اولین سال شیوع بیماری همه گیر، به شدت کاهش یافت و به ۲ میلیون نفر رسید. تعداد گردشگران روسیه با افزایش در سال ۲۰۲۱ دوباره به ۵ میلیون نفر رسید و همین هم باعث شد تا روسیه به کشوری تبدیل شود که توانسته در سال ۲۰۲۱ بیش ترین گردشگر را به ترکیه بفرستد. گردشگران روسی ۲۰ درصد از کل گردشگرانی که از ترکیه بازدید می کنند را تشکیل می دهند. با امضای «برنامه اقدام مشترک گردشگری» بین طرفین، انتظار می رود در سال ۲۰۲۲ رکوردهای جدیدی در حوزه گردشگری شکسته شود.

موضوع دیگری که در نیمه پر لیوان قرار می گیرد، همکاری در زمینه هسته ای است. ملموس ترین پیشرفت در سال ۲۰۲۱، پی ریزی واحد سوم نیروگاه هسته ای «آق‌ قویو» بود. پروژه آق‌ قویو که انتظار می رود اولین واحد نیروگاهی آن در پایان سال ۲۰۲۲ یا در آغاز سال ۲۰۲۳ به بهره برداری برسد، توسط اردوغان به عنوان «یکی از نمادهای همکاری ترکیه و روسیه» توصیف شده است. ارزیابی اردوغان از دو نیروگاه اتمی دیگر که قرار است با همکاری روس ها ساخته شود، نشان می دهد که این موضوع در آینده بیش تر در دستور کار قرار خواهد گرفت.

قسمتی که ما را از قسمت پر به قسمت خالی لیوان می رساند و در آن باعث به وجود آمدن سوال هایی می شود، همکاری های نظامی-فنی و دفاعی است. همان طور که مشخص است موضوع اس-۴۰۰ یکی از محورهای اصلی روابط ترکیه با روسیه و همچنین روابط این کشور با متحدانش به ویژه ایالات متحده آمریکاست. سرگئی چمزوف، رئیس شرکت تسلیحاتی روستک، که طرف روسی فروش سامانه‌های دفاعی به ترکیه است، فروش این سامانه ها به ترکیه عضو ناتو را یک «پیروزی در برابر آمریکا» می‌داند. ابهامات در مورد تولید برخی از قطعات این سامانه در خاک ترکیه و انتقال فناوری از روسیه هنوز برطرف نشده است. پیش بینی می شود که تحریم های آمریکا علیه ترکیه به دلیل خرید این سامانه که با کنار گذاشتن آنکارا از پروژه جنگنده نسل پنجم اف-۳۵ همراه بوده و تلاش روسیه به عنوان تامین کننده جدید تسلیحات، در سال ۲۰۲۲ همچون سال گذشته ادامه یابد. بر اساس ارزیابی اردوغان، موتورهای هواپیما، هواپیماهای جنگی، ساخت کشتی‌ های جنگی و زیردریایی‌ به عنوان زمینه‌های بالقوه جدید برای همکاری بین دو کشور فهرست شده‌اند.

یا قسمت خالی لیوان؟

مشکلات روابط دو جانبه عمدتا شامل مسائل سیاسی و امنیتی است. منافع دو کشور در مواجهه با تحولات مناطق همسایه که می‌توان آن‌ را «محیط پیرامونی» این دو کشور نامید و به دنبال آن سیاست‌هایی که در پیش می‌گیرند، گاه به گاه از اساس تغییر می کنند. نمی توان گفت که ترکیه و روسیه دیدگاه مشترکی برای شکل دادن به محیط پیرامونی مشترک خود دارند. سیاست‌هایی که آن ها دنبال می‌کنند و گفتمان‌های سیاسی مورد استفاده در این زمینه می‌تواندن در مواجهه با روند حوادث خیلی سریع تغییر شکل دهند. در رابطه با امنیت، اگرچه گاها زمینه‌های عمل مشترک با گفتمان همکاری ایجاد می‌شوند، اما عموما در همان سطح تاکتیکی باقی مانده و تبدیل به گام های محدودی می شوند که به شیوه ای فرآیند محور و برای جلوگیری از تشدید تنش های نوظهور برداشته می شوند و بعد هم به طور کلی ناپدید می شوند.

به نظر می رسد، موضوعی که در نیمه دوم سال ۲۰۲۱ مطرح شده و با پیشی گرفتن از مسئله سوریه، به احتمال زیاد در سال ۲۰۲۲ هم از آن بحث خواهد شد، موضوع اوکراین و در این رابطه کریمه و دریای سیاه باشد که به حساس ترین مسئله ده سال اخیر تبدیل شده است. در تنش بین روسیه و اوکراین، کرملین از این که ترکیه اشغال و الحاق کریمه را نپذیرفته و هواپیماهای بدون سرنشین به اوکراین داده، آشفته شد. امتناع ترکیه از به رسمیت شناختن نتایج انتخابات پارلمانی کریمه و حمایت این کشور از تشکیلاتی مانند «گردهمایی کریمه» موضوعاتی است که نشان می دهد طرف ها از دریچه های متفاوت به تحولات نگاه می کنند. در واقع، هم پوتین و هم سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، از هر فرصتی استفاده می کنند تا به طرف ترکیه ای اعلام کنند که روسیه «ترغیب اوکراین در مسئله کریمه را به منزله حمله به تمامیت ارضی روسیه» می داند. این موضوع با افزایش نیروهای نظامی روسیه در مرز اوکراین از تابستان گذشته و استفاده موثر اوکراین از هواپیماهای بدون سرنشین «بیرق دار تی بی ۲» در خط مرزی، به مشکلی بین این دو کشور تبدیل شده است. باید انتظار داشت که عملیات نظامی احتمالی روسیه علیه دنباس باعث واکنش بازیگران غربی در چارچوب ناتو شود و این که این موضوع با دخالت ترکیه در این جبهه در دستور کار قرار گیرد.

حساسیت دیگری که تحت تاثیر تحولات مرتبط است، رویدادهای دریای سیاه و پیمان مونترو است که در حال حاضر از آن صحبت می شود. مواضع ترکیه و روسیه در مونترو در حال حاضر با هم سازگار هستند. به نظر می رسد موضوع مونترو که در بهار امسال با «کانال استانبول» دوباره مورد بحث قرار گرفت، جایگاه بالاتری را در دستور کار ناتو و در راستای مفهوم جدید استراتژیک و مقابله این سازمان با تهدید فزاینده روسیه بگیرد. این امر با در نظر گرفتن ماموریت های گشت زنی و تمرینات نظامی مشترک در دریای سیاه محتمل به نظر می رسد.

حساس‌ترین و غیرپایدارترین موضوع روابط دوجانبه در دوره اخیر، سوریه و تفاوت رویکردها نسبت به شرق مدیترانه در حوزه وسیعی که تا لیبی کشیده می شود، است. طرفین در تلاش هستند تا با موضوع سوریه در قالب چتر سه گانه آستانه به گونه ای برخورد کنند که اثرات منفی این تحولات بر روابط دوجانبه به حداقل برسد. در بیانیه های خود در سال ۲۰۲۱، هر دو رهبر رضایت خود را از سطح همکاری های انجام شده با هدف تثبیت وضعیت در سوریه و آغاز روند صلح ابراز کردند. با این حال، با وجود چنین صحبت هایی که با حسن نیت همراه هستند، به نظر می رسد که تنش ها هر از چند گاهی با عقب نشینی مخالفان سوری (که روسیه آن را تروریستی توصیف می کند) از ادلب که یکی از آخرین پایگاه های آن هاست، به آرامی افزایش پیدا کند. با وجود انجام وظایف گشت زنی مشترک، طرف روسی هیچ ضرری در ادامه عملیات هوایی خود در منطقه وسیعی که واحدهای ارتش ترکیه در آن پراکنده شده اند، نمی بیند. روسیه معتقد است که ترکیه به وظیفه خود عمل نمی کند. انتظار این است که ترکیه به وظیفه خود برای جداسازی تروریست ها از گروه های مخالف در این منطقه عمل کند. در واقع، در اکتبر ۲۰۲۱، زمانی که تمدید اختیارات نیروهای مسلح ترکیه برای اعزام نیرو به سوریه مورد بحث قرار گرفت و سیگنال هایی مبنی بر امکان سازماندهی عملیات مجدد از آنکارا به شمال سوریه داده شد، روسیه هشدار داد که «در هنگام انجام هر گونه آمادگی نظامی نباید تمامیت ارضی سوریه نادیده گرفته شود.» باید از نزدیک تحولات سال ۲۰۲۲ و نتایج آن در این زمینه را دنبال کرد.

قفقاز یکی از مناطقی است که توانایی رسیدن به نیمه پر لیوان را دارد. استقرار سربازان روس در منطقه پس از توافق در مورد قره باغ باعث به وجود آمدن یک وضعیت جدید شده است. در مقابل، سربازان ترکیه ای هم در حال حاضر در میدان حضور دارند. یادداشت تفاهمی میان وزرای دفاع روسیه و ترکیه در ۱۱ نوامبر ۲۰۲۰ برای نظارت بر آتش بس در قره باغ امضا شد. مرکز نظارت بر آتش بس روسیه و ترکیه که در این چارچوب ایجاد شده اند، فعالانه مشغول کار هستند. از سوی دیگر، باید در نظر داشت که مسکو از روند عادی سازی روابط میان ارمنستان و ترکیه حمایت می کند و نمایندگان ویژه این دو کشور اولین نشست های خود را در مسکو برگزار کرده اند. در صورت عادی سازی روابط می توان از آن به عنوان اولین موفقیت منطقه ای میان روسیه و ترکیه یاد کرد.

چارچوبی که روند کلی روابط دوجانبه را در دوره آتی تعیین می کند، روابط روسیه و ترکیه و بازیگران غربی به ویژه آمریکا است. این مسئله قابل درک است که روسیه قصد دارد با زنده نگه داشتن بحران اوکراین موفقیت های قابل توجهی را به نفع خود و در ساختار امنیتی اروپا رقم بزند. علیرغم نیروی نظامی که در مرز اوکراین جمع کرده، جای تعجب نخواهد بود اگر مسکو در ازای امتیازاتی از طرف غرب در رابطه با مسائلی مانند عدم پیشروی ناتو در جمهوری های سابق شوروی و یا افزایش حضور روسیه در مناطقی مانند بالتیک و دریای سیاه تشدیدها را کم کند. غیر ممکن است که روابط متشنج با روسیه بر ترکیه که یکی از اعضای ناتو و یک بازیگر غربی است، تأثیر نگذارد. این وضعیت ظرفیت ایجاد فراز و نشیب در روابط دوجانبه ترکیه و روسیه را دارد. می توان گفت سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۲۱ سال پرچالش تری خواهد بود.

منبع: مرکز سیاست های آنکارا / ترجمه: علی مفتح