چرا روسیه از برجام حمایت مى کند؟

نویسنده: دکتر روح اله رحمانی فر

دیپلماسی ایرانی: همزمان با ادامه مذاکرات وین بعد از تغییر دولت در ایران و به ویژه با مواضع گاهى ضد و نقیض میخائیل اولیانوف، نماینده روسها در این گفت وگوها، تحلیل هاى متفاوتى از نقش روسیه در این مذاکرات و تمایلات واقعى آنها در موفقیت برجام شکل گرفت در این میان برخى معتقدند پوتین و دولتش از احیاى برجام و کاهش تنش بین ایران و غرب بطور کامل حمایت نمى کنند چراکه برجام به نفع روسها نیست. برخى هم بر این باورند مسکو طرفدار نسخه محدودترى از توافق برجام است به طوری که ایران همچنان بشکل نسبى ذیل فشارهاى جهانى قرار بگیرد و از این طریق وابستگی هایى به روسیه داشته باشد. 

سابقه تحولات دویست ساله گذشته در فقره روابط ایران و روس، عقبه استعمارى روسیه در ایران و جدا کردن بخشهایى از کشورمان، رفتار مسکو در نسخه اوریجینال برجام، سهم روسیه از بازار جهانى نفت و گاز و تعارض منافع با ایران در این بخش، انتشار فایل صوتى دکتر جواد ظریف در انتقاد عریان او به مواضع روسیه در مذاکرات ۲۰۱۵ و بدبینى نخبگان ایرانى به میزان تعهد روسیه به قراردادهایش از جمله نیروگاه اتمى بوشهر در کنار فکتهاى موجود از سود و زیان مسکو از احیاى توافق هسته اى جملگى بسترساز دیدگاه هاى منفى نسبت به حسن نیت دولت روسیه در فرایند مذاکرات هسته اى ایران با قدرت هاى جهانى شده است.

در اینکه روسیه به مانند هر قدرت دیگرى در دنیاى امروز و در عرصه روابط بین الملل به دنبال منافع ملى خود است و در هر رخدادى به ویژه در منطقه آسیا و شرق اروپا در جستجوى تطبیق دیپلماسى خویش بر مفصل بندىِ با عایدى اکثرى است شکى وجود ندارد. 

از طرفى ایران به عنوان کشورى قدرتمند و داراى ژئوپلیتیک ویژه و بهره مندى از راه هاى آبى و هوائى منحصربه‌فرد در پیوستگاه غرب به شرق در همسایگى روسیه و صاحب سهم در پهنه آبى خزر قطعا براى مسکو اهمیت مضاعفى پیدا می کند، بنابراین کاملا طبیعى است که روس ها در محاسبات برجامى خود بسیار حساس عمل کنند و سود و زیان ویژه آن براى منافع ملى کشورشان را مداق شوند. از این رهگذر با اطمینان مى توان گفت روسها از یک ایران قدرتمند هراس دارند و آن را در مجاورت خود خطرناک می بینند. 

از سوى دیگر روسیه در چالش امنیتى مداوم خود با غرب سعى می کند از کارت ایران استفاده کند و از این دریچه امتیازاتى به‌دست آورد. بنابراین مسکو به روابط عادى تهران با دنیاى غرب تمایلى ندارد و مطلوبِ خود را در ادامه تنش ایران و غرب می داند چراکه از دل این تعارضات می تواند به نفع پیشبرد اهدافش در مقابل غرب استفاده کند.

اما آیا این تحلیل ها الزاما به معناى عدم رضایت مسکو از احیاى برجام و پایان حداقل موقت بحران هسته اى ایران است؟

به نظرم در این مورد باید عمیق تر و دقیق تَر به مسأله پرداخت و عوامل احتمالى عدم اقبال روس ها به برجام را در برابر دلایل حمایت آنها از این توافق قرار داد و سپس در ترازوى وزن کشى به استخراج گزینه نهایى پرداخت. در این بخش به صورت اجمالى به بررسى عوامل مؤثر در حمایت مسکو از احیاى توافق هسته اى مى پردازم:

1- روسیه از تبدیل شدن ایران به قدرت هسته اى با قابلیت بالقوه تولید سلاح اتمى نگران است، چراکه یک قدرت هسته اى با جهت گیرى مستقل در روابط بین الملل را در همسایگى خویش نمى پذیرد بنابراین ترجیح مى دهد میزان تغلیظ اورانیوم و میزان انباشت آن در ایران تحت نظارت آژانس بین المللى انرژى اتمى محدود شود و به خوبى واقف است بهترین و کم هزینه ترین راه تحقق این خواسته زنده شدن برجام خواهد بود.

2- روسیه در سال هاى اخیر منافع استراتژیک مشترکى با ایران را دنبال کرده و موفقیت هاى خوبى هم بدست آورده بنابراین براى تداوم کم هزینه تر این روابط و عدم برخورد با موانع تحمیلى جامعه بین الملل از رهگذر ایران هسته اى ناچار از تلاش براى استمرار عادى بودن پرونده هسته اى ایران است.

3- روسیه به دنبال استراتژى مهم امنیت ملى آمریکا در چرخش به شرق در جستجوى پر کردن جایگاه ایالات متحده در منطقه خاورمیانه است به ویژه بعد از خروج واشنگتن از افغانستان و عراق و عدم مداخله جدى در سوریه و کاهش تعهدات خودِ به متحدان عربى – عبرى و تخلیه تعدادى از پایگاه هاى نظامى خویش در کشورهاى دوست، دولت روسیه بیش از پیش بدنبال احیاى وجهه هژمونیک خود در این خطه است، مسکو به خوبى می داند از نقطه نظر اقتصادى توانى براى نفوذ در منطقه ندارد و از این حیث با تقسیم کار با متحد استراتژیک خود چین درصدد است از نظر نظامى و امنیتى نقش اول را به خود اختصاص دهد و امور تجارى، اقتصادى و فن آورى را به پکن واگذارد.

در امتداد پیاده سازى این هدف بزرگ روسها به خوبى می دانند ادامه بحران هسته اى ایران بزرگترین مانع خروج کامل امریکا از منطقه است بنابراین با حمایت از برجام مى توانند در خالى شدن بخشى از کشورهاى منطقه از سیطره هژمونیک و نظامى ایالات متحده تسهیل گر باشند. 

4- پوتین بعد از موفقیت در راهبردهایش در سوریه و شکست ائتلاف به رهبرى آمریکا تلاش کرد از این پیروزى استراتژیک در راستاى بسط نفوذ سیاسى در منطقه استفاده کند و در این پرونده روابط جدیدى با ترکیه و کشورهاى عرب منطقه منعقد کرد و مساعى خود را جهت پر کردن خلأ همکاری هاى نظامى – امنیتى واشنگتن با دول خاورمیانه بکار بست. در این میانه مسکو تلاش کرده که فصل جدیدى از هیمنه و هژمون دیپلماتیک خود در قامت قدرتى سازمان دهنده و میانجى گر در دعاوى منطقه اى را سامان دهد بنابراین دستاوردهاى سیاسى براى روسها مفهوم عمده اى پیدا کرده است. در مورد مذاکرات هسته اى، روس ها عملا به مهمترین نقش گفت وگوها بدل گشته اند که هم نمایندگى ایران و هم به نوعى مرجعیت همه اطراف مذاکره را بدست گرفته اند. بنابراین گزاره پوتین قصد دارد در مقام یک برنده از چالش دیپلماتیک برجامى خارج شود و رزومه موفقیت هاى دیپلماتیک خویش را سنگین تر کند.

5- پوتین بعد از موفقیت در راهبردهایش در سوریه و شکست ائتلاف به رهبرى آمریکا تلاش کرد از این پیروزى استراتژیک در راستاى بسط نفوذ سیاسى در منطقه استفاده کند و در این پرونده روابط جدیدى با ترکیه و کشورهاى عرب منطقه منعقد کرد و مساعى خود را برای پر کردن خلأ همکاریهاى نظامى – امنیتى واشنگتن با دول خاورمیانه بکار بست. در این میانه مسکو تلاش کرده که فصل جدیدى از هیمنه و هژمون دیپلماتیک خود در قامت قدرتى سازمان دهنده و میانجى گر در دعاوى منطقه اى را سامان دهد بنابراین دستاوردهاى سیاسى براى روسها مفهوم عمده اى پیدا کرده است. در مورد مذاکرات هسته اى، روس ها عملا به مهمترین نقش گفت وگوها بدل شده اند که هم نمایندگى ایران و هم به نوعى مرجعیت همه اطراف مذاکره را به دست گرفته اند. بنابراین گزاره پوتین قصد دارد در مقام یک برنده از چالش دیپلماتیک برجامى خارج شود و رزومه موفقیت هاى دیپلماتیک خویش را سنگین تر کند.

6- روسیه به خوبى از سیاست کلان و استراتژیک جمهورى اسلامى در نگاه به شرق آگاه است و میداند حتى در صورت احیاى برجام به ویژه در پس زمینه یکدست شدن قدرت در ایران که تا اطلاع ثانوى امکان تغییر در آرایش آن متصور نیست باز هم شرکت هاى غربى جایگاه محکمى در ایران ندارند بنابراین توافق هسته اى و برداشته شدن تحریم ها عملا به نفع روابط تجارى و اقتصادى مسکو با تهران تمام خواهد شد، به ویژه قرارداد ۲۵ ساله با چین و تلاش براى انعقاد قرارداد ۲۰ ساله با روسیه بدون برجام و در سایه تحریم ها عملا ابتر خواهد ماند. از طرفى ایران از مشتریان جدى بازار تسلیحاتى روسیه است که بدون احیاى برجام به فرجام جدى نخواهد رسید.

7- در آخرین اجلاسیه سازمان همکارى شانگهاى پذیرش عضویت دائمى ایران به تصویب رسید موضوعى که در سال هاى گذشته هماره با سخت گیرى چین بدلیل اقتصاد تحریم زده ایران به نتیجه نمى رسید حال که اعضاى این پیمان در رابطه با عضویت دائم تهران به توافق رسیده اند قطعا همه اعضا به ویژه چین و روسیه به جهت امکان تداوم همکاری هاى درون سازمانى باید از رفع تحریمهاى اقتصادى ایران دفاع کنند.

8- روسیه در امتداد پروژه بلندپروازانه خود در گسترش نفوذ امنیتى، نظامى و دیپلماتیک در خاورمیانه نیازمند جوى آرامتر و کم هزینه تر در اتمسفر سیاسى منطقه است و این مهم بدون توازن قوا در دو جبهه شمال و جنوب مقدور نیست. اگر برجام به نتیجه نرسد توازن نیروها در بین این دو قطب برقرار نمی شود و همچنان فضاى منطقه جنگى و تنش آلود پیش خواهد رفت. چنین مختصاتى براى روس ها که توان اقتصادى ضعیفى دارند قطعا مخاطره آمیز و غیرقابل پیگیرى است بنابراین حمایت از برجام گام مهمى در ثبوت استراتژى کلان مسکو محسوب می شود.

9- روسیه در کنار روابط کلان خود با ایران، از متحدین سنتى اسرائیل است و پیوندهاى عمیقى با تل آویو دارد، یکى از مشکلات جدى مسکو چگونگى تطبیق خودِ با مطالبات این دو کشور بطور همزمان است بطوریکه موجبات نارضایتى هیچ کدام را فراهم نیاورد امرى که در سوریه عملا میسر نشده است. پوتین مى داند اگر برجام حاصل نشود اسرائیل بهانه لازم براى ادامه توطئه و خوابکارى علیه تهران را بدست آورده و در نهایت هم روس ها و هم آمریکایی ها را ناگزیر از انتخاب سخت خواهد کرد پس با احیاى برجام تلاش می کنند طرفین را در موضع معتدلترى نگاه دارند و حداقل سایه جنگ را دور کنند.

در این میان قطعا دلائل و عوامل ریز و درشت دیگرى له یا علیه حمایت روسیه از توافق هسته اى مى توان اقامه کرد و در تحلیل نهایى و استخراج گزینه غایى مسکو در فقره برجام به کار گرفت اما به نظر نگارنده اگر مجموع گزاره ها و استدلال هاى پیش گفته را در مقام قیاسِ وزنى مطمح نظر قرار دهیم به این نتیجه منطقى مى رسیم که روس ها اصولا باید از توافق هسته اى حمایت و در راستاى تحقق آن تلاش کنند.