پوتین در رویای احیای شوروی

نویسنده: محمود فاضلی، تحلیلگر مسائل بین‌الملل

دیپلماسی ایرانی: تنش میان ناتو و روسیه در ماه‌های اخیر وارد مرحله جدیدی شده و حملات اعضای ناتو و اتحادیه اروپا به رهبران روسیه به طرق مختلف ادامه دارد. به باور مخالفان روسیه، پوتین که دلتنگ اتحاد جماهیر شوروی سابق است، در حال مبارزه برای ایجاد مجدد منطقه تحت نفوذ روسیه در شرق است. به اعتقاد آنها، او که ناپدید شدن شوروی را یک «فاجعه ژئوپلیتیکی» می‌داند، می‌خواهد نظم بین‌المللی پس از شوروی را مورد بازبینی قرار دهد و نفوذ خود را بر جمهوری‌های سابق شوروی به دست آورد.

پوتین در 17 دسامبر 2021 به آمریکایی‌ها و ناتو پیشنهاد یک توافق جدید را داد که آن‌ها را از شرق اروپا بیرون کند. پیشنهادی که نقشه ژئوپلیتیکی این قاره را دوباره ترسیم می‌کند و به مسکو اجازه می‌دهد تا به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم کنترل منطقه شوروی سابق را به دست گیرد. اوکراین فعلاً هدف اصلی است. برخلاف گرجستان که پس از مداخله نظامی روسیه در سال 2008 تضعیف شد، بلاروس، مجبور به تعظیم در برابر فشارهای سیاسی و اقتصادی کرملین شد. اوکراین، علی‌رغم الحاق کریمه در سال 2014 به‌طور خستگی‌ناپذیر وابستگی خود را به غرب و دموکراسی را اعلام می‌کند و به دنبال همسویی بیشتر با ناتو و اتحادیه اروپا است؛ اما برای پوتین، ورود این همسایه بزرگ به اتحاد آتلانتیک، همیشه خط قرمز بوده است.

پوتین خواستار کنار گذاشتن هرگونه گسترش بیشتر ناتو، مسدود کردن دائمی پایگاه‌های آن در قلمرو شوروی سابق و خروج تسلیحات هسته‌ای آمریکا از اروپا است. کرملین همچنین از ناتو می‌خواهد تا فعالیت‌های خود را در کشورهای اروپای شرقی و به‌‌ویژه در کشورهای بالتیک و در لهستان متوقف کند که به‌طور غیرمستقیم آمریکایی‌ها را به ترک اروپای شرقی سوق دهد. او بیش از 100 هزار نیرو و تجهیزات سنگین را در مرزهای اوکراین جمع کرده و می‌تواند در عرض چند ساعت یک مداخله نظامی را آغاز کند.

پوتین از تناقض در سیاست خارجی آمریکا نیز استفاده می‌کند که از یک‌سو از وتوی ورود اوکراین به ناتو خودداری کرده و از سوی دیگر نمی‌خواهد در صورت حمله نظامی روسیه از کی‌‌یف دفاع کند. برخی احتمال توقف گسترش ناتو به اوکراین و گرجستان را مطرح می‌کنند. شروط روسیه برای آمریکا و ناتو، نه‌فقط برای اوکراین، بلکه برای نظم امنیتی فعلی اروپا چالشی بزرگ است. پوتین پایان شوروی را بزرگ‌ترین تراژدی ژئوپلیتیک قرن بیستم می‌داند. حالا پوتین می‌خواهد ناتو از تمام کشورهایی که سابقاً جزو پیمان ورشو بودند عقب‌نشینی کند و تضمین بدهند که هرگز به سمت شرق توسعه نیابند. روسیه همیشه به توسعۀ ناتو اعتراض کرده و خواهان یک ساختار امنیتی فرا اروپایی است که خودش هم نقش مهمی در آن داشته باشد.

نقش اتحادیه اروپا در این تحولات ضعیف‌تر شده است و پوتین که اتحادیه اروپا را جدی نمی‌گیرد، رودررو با آمریکا نظرات خود را تحمیل می‌کند. روسیه می‌خواهد سرنوشت خود و تعریف مجدد معماری امنیتی این قاره را با آمریکا مطرح کند. ژوزف بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، برای یک‌بار هم که شده، با محکومیت خواسته‌های روسیه، آن‌ها را «کاملاً غیرقابل‌قبول» تلقی کرده و هشدار می‌دهد: «تمامیت ارضی یک کشور و حق یک کشور مستقل برای تصمیم‌گیری درباره همکاری خود با سایر کشورها یا اتحادها، اصول قابل‌مذاکره نیست. بروکسل نمی‌تواند در مذاکرات درباره ساختار امنیتی اروپا در سال‌های آتی یک تماشاگر بی‌طرف باشد.» اروپا از شیوه برگزاری مذاکرات آتی میان آمریکا، ناتو و روسیه برای «بررسی امنیت اوکراین و کل اروپا» ناراضی است.

رهبران اروپایی تحریم‌ها علیه مسکو را به مدت شش ماه تمدید کردند. اتحادیه اروپا پس از رد وتوی روسیه در مورد الحاق احتمالی کی‌یف به ائتلاف، نسبت به «عواقب سنگین» در صورت مداخله نظامی در اوکراین به مسکو هشدار دادند. سران دولت‌های 27 کشور اتحادیه اروپا می‌گویند: «هرگونه تجاوز بیشتر به اوکراین عواقب جدی و هزینه بالایی در پاسخ خواهد داشت.»

ناتو که الحاق شبه‌جزیره کریمه اوکراین به روسیه در مارس 2014 را محکوم کرده، خواستار احترام به حاکمیت ارضی اوکراین است. روسیه و جبهه غربی یکدیگر را به تحریکات از طریق تقویت توان نظامی در مرزهای مشترک خود متهم می‌کنند. در اواسط دسامبر، روسیه دو معاهده، یکی برای آمریکا و دیگری برای ناتو، ارائه کرد که خلاصه‌ای از خواسته‌های خود برای کاهش تنش را در بر داشت. در متن این معاهده گسترش ناتو به‌ویژه در اوکراین را ممنوع می‌کند و همکاری نظامی غرب در شرق اروپا و شوروی سابق را بدون تحمیل اقدامات مشابه بر روسیه محدود می‌کند.

بعد از الحاق کریمه به روسیه در سال 2014، ناتو برنامه اقدامی را به اجرا گذاشت که شامل تقویت معنادار نیروهای واکنشی ناتو، افزایش تعداد نیروهای آن از 13 هزار نفر به 40 هزار نفر و همچنین ایجاد یک نیروی عملیاتی مشترک از قوای مسلح (زمینی، دریایی و هوایی) در سطح عالی آمادگی می‌شود. این نیرو به «نیزه دفاعی ناتو» هم شناخته می‌شود و فرماندهی دوره‌ای آن بین آلمان، لهستان، انگلیس، ایتالیا، اسپانیا، ترکیه و فرانسه می‌چرخد و از ابتدای ژانویه 2022 این فرماندهی به فرانسه واگذار می‌شود. فرانسه در شرایطی این مسئولیت را بر عهده می‌گیرد که تنش‌ها در مرزهای اکراین و روسیه بالا گرفته است لذا روابط بین ناتو و روسیه به تیرگی کشیده شده است.

دعوت ینس استولتنبرگ دبیرکل ناتو برای برگزاری نشست شورای ناتو-روسیه (NRC) در ماه ژانویه مایه امیدواری محافل بین‌المللی است. او تصمیم گرفته است شورای ناتو-روسیه را به‌زودی تشکیل دهد و در این مورد با مسکو در تماس است. در شرایطی که گفت‌وگوهای امنیتی راهبردی روسیه و آمریکا و همچنین نشست شورای ناتو و روسیه و یا نشست شورای دائمی سازمان امنیت و همکاری اروپا به‌زودی آغاز می‌شود، روسیه به‌ضرورت آغاز مذاکرات با آمریکا و ناتو برای تنظیم تضمین‌های حقوقی بین‌المللی برای امنیت روسیه که امکان گسترش ناتو به شرق و استقرار تسلیحات در کشورهای همسایه روسیه را از بین ببرد، تأکید دارد. از نگاه مسکو حضور مسئولین نظامی ناتو و سطح آن‌ها در نشست شورای روسیه – ناتو بیانگر میزان آمادگی این ائتلاف برای گفتگوی جدی خواهد بود./شورای راهبردی روابط خارجی