جنگ قدرت پوتین در اوکراین

دیپلماسی ایرانی: جو بایدن، رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا در روز 7 دسامبر 2021 در یک نشست مجازی با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه با هدف کاهش تنش در مرز روسیه و اوکراین به گفت وگو پرداخت. بایدن با ابراز نگرانی عمیق در مورد تجمع نیروهای روسیه در اطراف اوکراین به صراحت اعلام کرد که ایالات متحده و متحدان اروپایی هر گونه تشدید تنش نظامی را با تبعات سنگین اقتصادی پاسخ خواهند داد. پوتین نیز با متهم کردن ناتو در اقدام های خطرناک برای تسخیر خاک اوکراین و توسعه پتانسیل نظامی در مرزهای روسیه بر خواسته خود مبنی بر تضمین های قانونی بر عدم گسترش بیشتر ناتو به سمت شرق تاکید کرد.

تجمع نیروهای روسیه در مرز این کشور با اوکراین با افزایش تنش میان مسکو و واشنگتن، نگرانی‌ها از بازگشت به خصومت‌های همه جانبه بین دو طرف را برانگیخته که در صورت عدم سازش قاطع طرفین، سناریوی یک جنگ محتمل می شود.  

جای تعجب است که بایدن در ژوئن گذشته در ژنو در یک نشست سه ساعته با همتای روسی خود، ولادیمیر پوتین، تایید کرده بود که روسیه خواهان جنگ سرد جدیدی نیست و پوتین نیز با تحسین تجربیات بایدن موافقت کرد که دو کشور برای تشکیل گروه های کاری برای کنترل تسلیحات استراتژیک اقدام کنند. اما در اثنایی که سازوکار تنش زدایی با غرب در حال شکل گیری بود، پوتین با دستور استقرار گسترده نیروها در مرز با اوکراین یک چرخش ناگهانی در رویکرد از سازش به تقویت نظامی تهاجمی را به نمایش گذاشته است. 

در 19 نوامبر 2021 مقامات اطلاعاتی ایالات متحده آمریکا به متحدان خود در ناتو هشدار دادند که روسیه برای انتقال نیروهای نظامی به سمت مرز با اوکراین آماده می شود. ایالات متحده و مقامات ناتو جهش جدید فعالیت نظامی روسیه را در حدود 100 هزار سرباز روسی در امتداد منطقه مرزی برآورد کرده اند. ایالات متحده بر این باور بود که روسیه در حال استقرار مجدد نیروهای زمینی در حدود 10 لشکر جنگی است که احتمالا تا اواخر ژانویه یا اوایل فوریه 2022 تکمیل خواهد شد. تنش رو به افزایش میان اوکراین و روسیه در شرایطی است که اوکراین نیز نسبت به حمله روسیه در اوایل ژانویه نگران بوده و سناریوی تهاجم را نه تنها شامل منطقه دونباس، بلکه فرود آبی- خاکی در بنادر دریای سیاه اوکراین پیش بینی کرده است. روسیه که استقرار نظامی در خاک خود را یک موضوع داخلی قلمداد می کند، هر گونه نیات تهاجمی را رد می کند.

در یک نگاه ترکیبی و گسترده تر می توان به اهداف نزدیک و دور روسیه از هشدار درباره حمله نظامی به اوکراین به شرح ذیل پرداخت: 

ابتدا اهداف نزدیک که می تواند در ارتباط با سه موضوع بحران مهاجرتی اخیر بین لهستان و بلاروس، فشار بر قانون‌گذاران اروپایی برای موافقت با بهره‌برداری از خط لوله گاز نورد استریم ۲ از روسیه به آلمان و رزمایش های ایالات متحده و متحدانش در دریای سیاه در نظر گرفته شود.

در ارتباط با موضوع اول می توان گفت که بلاروس با عبور غیرقانونی مهاجران از خاورمیانه به کشورهای لهستان، لیتوانی و لتونی به نوع جدیدی از درگیری با اتحادیه اروپا دامن زده است. تلاش های بلاروس برای تخریب حصار مرزی با لهستان که از سوی غرب به عنوان یک بحران مهاجرتی محسوب شده، به آماده سازی تحریم های جدید علیه بلاروس منجر شده است. بلاروس نیز در واکنش به تحریم های بیشتر تهدید به قطع جریان گاز روسیه از طریق بلاروس به اروپا کرده و الکساندر لوکاشنکو، رئیس جمهوری بلاروس تهدید کرده است که اگر لهستان مرزهای خود را ببندد، خط لوله اصلی انتقال گاز روسیه به اتحادیه اروپا را خواهد بست. پوتین نیز در حمایت از متحد خود نیروهای روسی را به بلاروس اعزام و هواپیماهای جنگی را بر فراز بلاروس به پرواز درآورد. بعید خواهد بود که بحران مهاجران در بلاروس و هدایت عمدی مهاجران به مرزهای شرقی اتحادیه اروپا توسط لوکاشنکو، با لقب "آخرین دیکتاتور اروپا" بدون اطلاع و رضایت روسیه صورت گرفته باشد.

بن بست بین لهستان و بلاروس می تواند به یک درگیری ژئوپلیتیکی منجر شود که نه تنها امنیت اروپا را تهدید کند، بلکه واکنش های تند روسیه را در حفاظت از مناطق پیرامونی به همراه داشته باشد. مسکو سال‌هاست که ترس از محاصره توسط ناتو و خصومت با گسترش این ائتلاف را اساس سیاست خارجی خود قرار داده است. 

اوکراین نیز با نگرانی از تبدیل شدن به مرز بعدی بحران مهاجران اعلام کرده که قصد دارد 8500 سرباز را به مرز خود با بلاروس بفرستد. اوکراین عضو کامل ناتو نیست، اما سال‌ها به دنبال پیوستن به این ائتلاف بوده و شراکتی قوی با آن را حفظ کرده است. اعضای ائتلاف امنیتی ناتو به اوکراین کمک نظامی کرده و نیروهای ناتو و اوکراین در تمرینات مشترک شرکت داشته اند. روسیه که نفوذ فزاینده ائتلاف ناتو در جمهوری های شوروی سابق را یک تهدید وجودی دانسته، فعالیت های نظامی ناتو و ایالات متحده را بر نمی تابد. چنانچه در روز دوم دسامبر جاری، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در دیدار با همتای امریکایی خود آنتونی بلینکن در استکهلم در برابر خواسته واشنگتن مبتنی بر خارج شدن نیروهای روسی از مرز با اوکراین، هر گونه گسترش بیشتر ناتو در کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق را بازی کردن با آتش دانست.

موضوع دوم در ارتباط با تکمیل ساخت خط لوله نورد استریم 2 است که گاز روسیه را با عبور از دریای بالتیک به آلمان می رساند. به تعویق افتادن آغاز به کار این خط لوله بر اساس موانع حقوقی مقام تنظیم کننده انرژی آلمان به مذاق پوتین خوش نیامده و نتیجه آن افزایش 11 درصدی قیمت گاز اروپا بوده است. این پروژه نه تنها استفاده از انرژی را برای روسیه به عنوان سلاحی برای مجازات کشورهای اروپای شرقی تسهیل می کند، بلکه کرملین را قادر می سازد تا ارسال گاز از طریق خطوط لوله اوکراین را متوقف کند. روسیه برای چندین دهه برای پمپاژ گاز خود به مشتریان اروپای مرکزی و شرقی به خطوط لوله اوکراین متکی بوده و میلیاردها دلار در سال هزینه ترانزیت به کیف می پردازد. اگرچه طبق قرارداد روسیه باید تا چندین سال دیگر انتقال گاز از طریق اوکراین را ادامه دهد، اما نورد استریم 2 به روسیه اجازه می دهد در صورت تمایل خطوط لوله اوکراین را دور بزند و اهرم ژئوپلیتیکی بیشتری در منطقه به دست آورد.

موضوع سوم به رزمایش های نظامی ماه گذشته ایالات متحده و متحدان در منطقه دریای سیاه برمی گردد که روسیه آن را عبور از خط قرمز خود می داند. از منظر روسیه مانورهای مشترک نظامی – دریایی امریکا، ترکیه، رومانی و اوکراین در دریای سیاه با هدف اقدامات مشترک در جهت بازدارندگی یکپارچه تهدیدات نظامی آینده، و بهره برداری از خاک اوکراین برای اهداف نظامی است. از سوی دیگر روسیه با ادعای پرواز بمب افکن های غربی با حمل تسلیحات هسته ای در 20 کیلومتری مرز این کشور، امنیت سرزمینی خود را در معرض تهدید دیده است. علاوه بر این مدعی است که ایالات متحده مشغول تسلیح اوکراین بوده و کیف به یکی از دریافت کنندگان اصلی کمک های نظامی ایالات متحده در جهان تبدیل شده است.

اوکراین علاوه بر درخواست کمک از ایالات متحده برای ادامه بازسازی نیروهای دریایی خود، خواستار حمایت واشنگتن برای حضور ناتو در دریای سیاه مشابه دریای بالتیک شده است. لازم به ذکر است ناتو چهار گروه جنگی چند ملیتی به اندازه یک گردان در استونی، لتونی، لیتوانی و لهستان دارد.

اما اهداف دور روسیه از هشدار به تهاجم علیه اوکراین را می توان در دستیابی پوتین به مفهوم سیاست امنیتی استراتژیک روسیه جستجو کرد که شامل پذیرش بین المللی منافع روسیه در خارج نزدیک این کشور و توقف گسترش ناتو به سوی شرق و دستیابی و تضمین وضعیت روسیه به عنوان یک مرکز معتبر قدرت در جهان خواهد بود. پوتین با دستور استقرار گسترده نیروها در مرز با اوکراین توانست پیام هایی جدی برای کیف و واشنگتن ارسال کند، مبنی بر این که روسیه به راحتی می تواند اوکراین را تصرف کند و آن را دور از دسترس ناتو و در مدار روسیه قرار دهد. همچنین پیام منتقل شده به واشنگتن این است که روسیه به‌ عنوان یک قدرت بزرگ با توانایی ایجاد مشکل در جغرافیاهای حساس نمی‌تواند در دستور کار ایالات متحده به حاشیه رانده شود.

به نظر می رسد برای پوتین گفت وگو با بایدن در بحبوحه بحران اوکراین از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده زیرا عامل اصلی تدارک این نشست جدی میان دو قدرت نگرانی های پوتین از منافع روسیه در بخش های پیرامونی روسیه بوده است. علاوه بر آن با توجه به این که پوتین در اجلاس گروه بیست و همچنین در بیست و ششمین اجلاس آب و هوایی سازمان ملل متحد اکتبر گذشته شرکت نکرده بود، قابل توجه خواهد بود که گفت وگوی دو جانبه با بایدن فرصتی به دست داد تا پوتین به طرز ماهرانه ای جایگاه خود و روسیه را در سیاست جهانی به رخ بکشد.