تهران توانایی‌هایش را دست کم نگیرد و واقعیت ها را دریابد

نویسنده: دکتر روح الله رحمانی فر

دیپلماسی ایرانی: نتایج انتخابات پارلمانى ۱۰ اکتبر عراق براى ایران و گروه هاى نزدیک به تهران چالش برانگیز و هشداردهنده بود، در این انتخابات که به علت اعتراضات مردمى به دولت وقت در سال ۲۰۱۹ و استعفاى عادل عبدالمهدى با تدبیر نخست وزیر موقت، مصطفى الکاظمى به صورت زودهنگام برگزار شد شیعیان نزدیک به ایران به ویژه ائتلاف الفتح که نمایندگى سیاسى بسیج مردمى عراق را به عهده دارد با کاهش قابل توجه کرسی هاى خود در پارلمان مواجه شدند. 

از طرفى ائتلاف سائرون وابسته به مقتدا صدر روحانى پرنفوذ شیعه با به دست آوردن ۷۳ کرسى مطابق پیش بینى ها اکثریت نسبى کرسی ها را تصاحب کرد این در حالی است که مقتدا صدر بعد از اتخاذ مواضع گه گاه متناقض از سال ۲۰۱۹ عملا در جبهه مقابل تهران قرار گرفت. 

از سویى ائتلاف دولت قانون نزدیک به ایران با تصاحب ۳۷ کرسى در قیاس با دوره قبل رشد قابل ملاحظه اى داشت اما با همه این اوصاف نتایج انتخابات در مجموع بیش از همه ادوار قبلى از زمان اشغال عراق به ضرر تهران ارزیابى می شود.

با تغییر قانون انتخابات عراق در سال ۲۰۲۰ و امکان نفوذ بیشتر قبائل خارج از لیست هاى حزبى از قبل انتظار مى رفت این انتخابات با پیروزى بلوک تحت حمایت مقتدا صدر تمام شود اما شاید این میزان از افت گروه هاى نزدیک به ایران و نیز این تعداد صندلى براى سائرون پیش بینى نمى شد. این انتخابات شکاف بین بلوک هاى سیاسى شیعه را مضاعف کرد طوری که بلافاصله بعد از اعلام نتایج نمایندگان سیاسى و وابستگان به حشد شعبى به شکلى دامنه دار و پیوسته به روند برگزارى انتخابات و نتیجه آن اعتراض کردند امرى که کماکان ادامه دارد. معترضان دولت فعلى و شخص الکاظمى را به مهندسى انتخابات و دست بردن در آراء مردمى و شمارش آن متهم مى کنند. 

برخورد خشن نیروهاى امنیتى با معترضان در تاریخ جمعه پنجم نوامبر و کشته شدن حداقل دو نفر از آنها تنش بین دولت الکاظمى و شیعیان نزدیک به ایران به اوج رسید مسأله اى که با حمله پهپادى به خانه نخست وزیر بسیار پیچیده تر شد. بعضى از مفسرین جهان عرب مسئولیت ترور نافرجام الکاظمى را به سطوح بالاى حلقه رهبران شبه نظامیان مورد حمایت تهران نسبت دادند در این میان برخى از تحلیلگران معتقد بودند بدون اطلاع تهران عملیاتى در این سطح قابل انجام نبوده است. ترور ناموفق الکاظمى در تکمیل نتایج پارلمانى نامطلوب براى گروه هاى مورد حمایت ایران صف بندی ها علیه نفوذ تهران در بغداد را منسجم تر کرده موضوعى که در تداوم اعتراضات به حضور ایران در عراق از اکتبر ۲۰۱۹ و آتش زدن و حمله به کنسولگرى ایران در کربلا و نجف ضربه سنگینى به اعتبار ایران در بین مردم عراق و جریان هاى سیاسى این کشور تحمیل کرده است.

اکنون سوال این است؛ ایران در قبال تحولات جدید عراق باید چه کند؟

نفوذ ایران در عراق ریشه تمدنى، تاریخى، فرهنگى و مذهبى دارد. ایران به عنوان بزرگترین، پرجمعیت ترین و قدرتمندترین کشور شیعه مذهب منطقه در قامت برادر بزرگتر براى تمام شیعیان خاورمیانه قابل احترام و پذیرفته شده است امرى که مقامات تصمیم ساز کشورمان باید به آن بطور جدى توجه داشته باشند چراکه این مهم اسباب اعتمادبه‌نفس و تدابیر خردمندانه تهران را فراهم مى آورد و از افتادن در ورطه هیجان و احساسات در تمهیدات عملیاتى باز مى دارد، تهران باید آگاه باشد اگرچه در شرایط کنونى چهره اش در عراق تا حدى مخدوش شده اما در نهایت شیعیان این کشور نیک مى دانند در صورت از دست دادن حمایت تهران به شدت تضعیف می شوند. 

واقعیت این است ایران با حمایت از شیعیانِ مغضوبِ حزب بعث به ویژه در زمان جنگ هشت ساله که نقش بزرگى در عراق بعد از اشغال امریکا به‌دست آوردند و از خلاء قدرت مرکزى جلوگیری کردند، مقابله با داعش که تا سرحد اشغال کامل عراق پیشروى کردند و ممانعت از تجزیه این کشور با جدایى کردستان و نیز حمایت مالى، تسلیحاتى و سیاسى خدمات بزرگى به اکثریت شصت درصدى شیعیان عراق کرده است موضوعى که طبیعتا از دایره تحلیل گروه هاى شیعه خارج نخواهد شد. بنابراین تهران به ویژه با خروج نیروهاى رزمى امریکا از عراق باید با جامع نگرى و اعتماد به نفس قاب بزرگتر را در فرادید خویش داشته باشد و نگران اتفاقات مقطعى که نفوذش را به چالش می کشد نباشد، بلکه با یک انسجام تشکیلاتى و راهبرد کلان و در کمال آرامش به تعمیق نفوذ خود در بغداد بپردازد. اینکه تهران خود را درگیر کوچکترین جزئیات تحولات عراق کند قطعا به ضرر کشورمان تمام می شود، بنابراین مناسب است ایران در قالب نگاهى بلندمدت و به شکل استراتژیک به مدیریت منافع خود در عراق بپردازد.

از طرفى تهران باید تلاش کند در مقام راهبرى قابل اعتماد به ترمیم مناسبات گروه هاى مختلف شیعه اهتمام ورزد. اینکه تصور شود مقتدا صدر به علت مواضع ضد ایران از سال ۲۰۱۹ باید از سایر بلوک هاى شیعه خارج و در مقابل ایران محاسبه شود اشتباه استراتژیکى است که قطعا هم به کلیت شیعیان عراق و هم به نقش جمهورى اسلامى در این کشور ضربه می زند. واقعیت این است صدر در سال هاى اخیر مواضع سیال و گاه پارادوکسیکال در قبال تهران، واشنگتن و صف بندی هاى شیعیان اتخاذ کرده و عموما با موج سوارى بر مطالبات به حق مردمى بدون مسئولیت پذیرى مستقیم در مقام منتقد بل معترض همیشگى بدون مراعات قواعد کار سیاسى ظاهر شده است. بنابراین اتفاقا تهران باید با نزدیک کردن مواضع بلوک هاى شیعه این بار از حضور مستقیم صدر در مدیریت کشور حمایت کند تا او را به وسط میدان محک سیاسى و مدیریتى بکشاند و به پاسخ گویى در قبال عملکرد خویش دعوت کند. واقعیت این است سیستم سیاسى عراق بیشتر از دخالت کشورهاى دیگر از جمله امریکا و ایران از فساد مدیریتى، ناکارامدى و حکمرانى بد و عدم انسجام ملى رنج می برد بنابراین دولتمردان مقتدا صدر براى موفقیت باید با این آفت ها مقابله کنند و در این امتداد اتفاقا به کمک تهران نیاز خواهند داشت.

یکى از نگرانی هاى عمده ایران این است که با کاهش نفوذ گروه هاى شبه نظامى نزدیک به خود در سپهر سیاسى عراق سیاست خلع سلاح بسیج مردمى این کشور عملیاتى شود و این فقره در درازمدت دست تهران را در حوزه نفوذ طبیعى خویش که حلقه وصل به سوریه و لبنان است را خالى خالى کند، در این رابطه به نظر با توجه به اینکه عراق همچنان در راستاى تثبیت سیستم و ساختار حکومتى خود بعد از سقوط صدام ناموفق بوده حتى در شرایط موافقت تهران با این سیاست عملا خودِ گروه هاى مردمى در مقابل آن موضع مى گیرند، بنابراین بهتر است ایران هزینه این چالش داخلى عراق را به صحنه داخلى این کشور احاله کند و خود از موضع بالا به مدیریت راهبردى این فقره از طریق میانجیگرى بین طرف هاى ذى نفع بپردازد.

مسأله مهم بعدى حفظ توازن در سیاست هاى تهران در قبال بغداد است، اگر ایران بخواهد تمام تمرکز خود را به مقولات امنیتى، اطلاعاتى و نظامى معطوف کند قطعا سیاست تهران در عراق به شکست خواهد انجامید. با توجه به این مهم که بغداد همزمان با تثبیت دولت مرکزى و عبور از پیچ مخاطرات سخت حفظ تمامیت ارضى به تدریج به سمت تعاملات اقتصادى و سیاسى و فرهنگى با کشورهاى منطقه و جهان بین الملل گام برمى دارد تهران باید ضمن هوشیارى کامل در سیاست هاى امنیتى خود به سمت عملیاتى کردن دیپلماسى نرم در جهت تقویت نفوذ در عراق حرکت کند و در این امتداد از قافله حضور ترکیه و اعراب خلیج فارس در بازار بزرگ عراق عقب نماند، چراکه عدم تقارن و توازن در دیپلماسى با این همسایه مهم نه تنها جایگاه تهران در بغداد را تضعیف می کند بلکه از منافع بزرگ رابطه جامع و پایدار با این کشور محروم خواهد کرد.

در مجموع به گمانم بهتر است تهران به جاى همراه شدن با جنگ داخلى بلوک هاى شیعه بر سر قدرت به مدیریت منطقى تعارضات بپردازد و از چرخش مدیریتى در بین نخبگان شیعه در سطوح مختلف ادارى و تشکیلاتى ترسى نداشته باشد بلکه در مقابل خود را در کرسى بالادستى صیانت و از وابستگى شیعیان عراق به خود نهایت بهره بردارى مبتنى بر منافع ملى کشورمان را داشته باشد.