اشتراکات فرهنگی ایران و افغانستان؛ برگزاری آیین نوروز

نویسنده: بهاره سازمند، دانشیار مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی: نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران باستان و یکی از آیین‌های برجسته در زمینه فرهنگ مشترک و عاملی برای همگرایی فرهنگی میان ایران و کشورهای حوزه تمدنی ایران محسوب می‌شود. این آیین علاوه بر ایران، در دیگر کشورهای حوزه تمدن ایرانی از جمله افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، آذربایجان، قفقاز، کشورهای هم‏جوار ایران در غرب و شرق مثل عراق، ترکیه، کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس، پاکستان و حتی مناطق دیگر، ازجمله بالکان و شبه قاره هم جشن گرفته می‌شود.

افغانستان تنها کشوری است که همسان با ایران، همچنان تقویم باستانی را حفظ کرده و مردم آن، گردش سال را بر اساس تقویم هجری شمسی جشن می گیرند. آیین های نوروزی از چهارشنبه‌ سوری گرفته تا سیزده‌ به‌در به همان سان در افغانستان برگزار می‌شود که در ایران. حتی می‌توان گفت که برخی از آیین‌های نوروزی نظیر چهارشنبه سوری در میان مردم افغانستان با گستردگی بیش‌تری انجام می‌گیرد. جشن باستانی نوروز از زمان‌های قدیم تاکنون، در این سرزمین به نحوی ویژه برگزار می‌شود. زیرا این جشن از یک سو نویدبخش پایان زمستان و از سوی دیگر الهام‌آور بهار و نوزایی طبیعت است. بدین جهت مطالعه تاریخ کهن افغانستان نشان می‌دهد که این جشن در طول تاریخ از نسلی به نسلی منتقل و به صورت میراث گرانبها به جا مانده است و ضمناً این جشن در هر مقطع تاریخی، به تناسب شرایط و نظام‌های سیاسی آن، به شیوه‎های خاصی برگزار شده است.

در سطح کشور افغانستان برخی مراسم مشترک برای به پیشواز نوروز رفتن صورت می‌پذیرد، از قبیل راه‌اندازی جشن سمنک (سمنو) در شب اول نوروز، تهیه هفت میوه و هفت‌سین، خانه‌تکانی، شستشوی فرش‌های منزل، نظافت حیاط، و نیز به قدر توان مالی، ‌تهیه لباس‌های نو برای اعضای خانواده، آجیل و شیرینی های خشک، انواع میوه و سایر نیازها که در ایام مراسم های آیین نوروزی ضروری‌اند. در تجلیل از این جشن و مراسم کهن و باستانی‌، مبتنی بر فرهنگ مردم سرزمین باستانی‌ای که اکنون به نام افغانستان یاد می‌شود، یک چیز عمده وجود داشته است که همانا پیشواز از بهار و شکرگزاری در برابر خداوند بوده است. 

در افغانستان آمدن نوروز، کودکان و نوجوانان را بیش از دیگران ذوق زده می سازد. بچه ها به سرعت تمام به پیشواز نوروز رفته و از آخرین هفتة سال به تکاپو می افتند تا نخستین گل های نوروزی روییده در زیر برف را به دست آرند. این گل معمولاً در اواخر ماه حوت (اسفند) در زیر برف می¬روید. بچه ها تا روز بیست و هفتم ماه حوت دسته ای از این گل ها را فراهم آورده و در میدان دهکده گردهم می آیند. این ها معمولاً پسرانی بین سنین هفت تا پانزده ساله هستند که از میان خودشان دو نفر را به حیث سرکردگان خویش که در عرف «میر» خوانده می شوند، برمی گزینند. یکی «میر گل گردان» و دیگری «میر آوازخوان». میر گل گردان گل را بلند گرفته و میر آوازخوان با صدای بلند و نواختن دف هر کدام از بندهای سرود نوروزی را می خواند و سایر بچه ها به دنبال آنها می آیند. هنگامی که گروه نوروزی خوانان که «گل گردان» ها نیز خوانده می شوند، از خواندن سرود فراغت یافتند، صاحبخانه دسته را به داخل خواسته، گلها را به چشم می مالد، بعد چشمان را فرو بسته، گلها را نزدیک روی خود می گیرد و خاموشانه دعایی خوانده و از خداوند طلب حاجت می کند؛ سپس گلها را با طبقی از میوة خشک، گندم و یا سایر حبوبات به گروه نوروزی خوان برمی گرداند. رسم این است که به جای میوه و غله، روغن، مرغ زنده و یا پول نقد هم نثار گل گردانان می کنند.

پیش از تحویل سال، سفره‌ها را با هفت‌سین یا هفت میوه  رنگین می-سازند. سبزی‌، ماهی و شیرینی هم باید بر سر سفره باشد. بعضاً شمع¬ها را نیز روشن می‌کنند. قرآن کریم را نیز روی سفره گذاشته و همة اعضای خانواده بر گرد سفره جمع شده و منتظر حلول نوروز و سال نو می‌شوند. در این هنگام بزرگ خانواده بر صدر مجلس نشسته و در حین تحول سال نو، دعای نوروز را قرائت می‌کند و سایر اعضای خانواده دست‌ها را به نشانه سپاسگزاری ‌از بارگاه خداوند برای استجابت دعا و رفع نیازها بالا برده، آمین می‌گویند. بعد از پایان دعا، اعضای خانواده به سه گروه (کودکان، نوجوانان، زنان و مردان) تقسیم می‌شوند.‌ نخست گروه کودکان و نوجوانان عازم منزل بزرگ فامیل و یا قبیله همچون عموها و یا دایی‌ها می‌شوند و عیدی دریافت می‌کنند. معمولاً‌ مردان قبیله اسکناس رایج و زنان شیرینی و آجیل را به عنوان هدایای نوروزی به کودکان و نوجوانان می‌دهند و نیز از روز اول عید، همة مردان یک قبیله در یک مکان دور هم جمع شده و سپس برای ادای احترام و گفتن تبریک عید نوروزی به منزل ریش‌سفید قبیله می‌روند و شیرینی صرف می‌کنند. این دید و بازدید تا سه روز اول برای سایر فامیل‌ها انجام می‌گیرد و بعد از روز سوم، زنان یک فامیل دور هم جمع شده و برای گفتن تبریک عید نوروز، به منزل همان ریش‌سفید قبیله می‌روند و تا روز هفتم به دیدن فامیل‌های دیگر می‌روند و نیز قدری سبزی از باغ‌ها و یا کشتزارهای سر راه خود چیده و به در منزل فامیل خود به عنوان سرسبزی نصب می‌نمایند و همچنین زنان بعدازظهر پنجشنبه هفتة اول نوروز، هرکسی به قدر امکانات و توان مالی خود، غذا پخته، به قبرستان می‌روند و در آن‌جا بعد از خواندن دعا،‌ غذاها را مشترکاً‌ صرف و در صورت وجود مسافری، به او نیز نذری می‌دهند. در صورتی که اعضای فامیل و خانواده، از همدیگر دورتر و یا در شهرهای دیگر زندگی کنند، بعد از هفتم به آن‌جا رفته و به یکدیگر عید نوروز را تبریک می‌گویند.

باشکوه‌ترین مراسم جشن نوروزی در افغانستان در شهر مزار شریف انجام می‌گیرد، زیرا پاره‌ای از مسلمانان افغانستان بر این باورند که آرامگاه حضرت علی (ع) در این شهر است . در صبح اولین روز عید نوروز، علم «مبارک علی(ع)» با مراسم خاص و باشکوهی برافراشته می شود که به معنای آغاز رسمی جشن نوروز نیز می¬باشد و تا چهل شبانه-روز ادامه می یابد و در این مدت، حاجتمندان و بیماران برای شفا در پای این علم مقدس به چله می نشینند. مردم این سرزمین بر این باورند که اگر به هنگام برافراشتن، علم به آرامی و بدون لرزش و توقف از زمین بلند شود، سالی که در پیش است نیکو و میمون خواهد بود. ابتدای مراسم همة مردم شهر و همچنین بسیاری از افراد از شهرها و کشورهای اطراف، گرد هم می آیند. انبوه مردمان و مسافران به اندازه¬ای است که همه خانه ها و مسافرخانه ها و چادرها و گوشه کنار باغ ها و چمنزارها انباشته از مردم می شود.

مردم کابل و حومة آن نیز، اکثراً‌ برای برگزاری جشن نوروزی باستانی به مزار سخی، مزار حضرت علی (ع)، شهدای صالحین، عاشقان و عارفان، خواجه صفا و باغ برشاه می‌روند. آن چه این مراسم را حال و هوای ویژه‌ای می‌دهد، برافراشتن پرچم سخی است، زیرا کسانی بر این باورند که حضرت علی (ع) در روز اول نوروز، بر تخت قضاوت نشسته، عدالت و مساوات را برقرار ساخته است. بدین جهت علاقه‌مندان برگزاری این مراسم، تلاش دارند که جشن نوروزی هر چه باشکوه‌تر انجام پذیرد و به همین خاطر آن‌ها، شب نوروز را با مناقیب‌خوانی، دعا و توصیف امام علی (ع) به پای مزار آن حضرت به صبح می‌‌رسانند. استاندار، شهردار، عدة کثیری از مقامات دولتی و روحانیون ساعات اولیه صبح سال خورشیدی مانند سایر مردم عادی برای دیدار نحوة برافراشتن پرچم مزار حضرت علی (ع) می‌آیند. نخست با شلیک سه توپ و سپس با نواختن موسیقی، بیرق علی (ع) به اهتزاز در می‌آید. بعد از بلند شدن پرچم شاه اولیا، یکی از مقامات دولتی، در مورد سال نو سخنرانی کرده و سپس یکی از روحانیون، برای خوشبختی، سعادت، سلامتی و امنیت مردم افغانستان و مسلمانان جهان دعا می‌کند. با ختم دعا، مردم نوروز را به یکدیگر تبریک گفته و سپس به سایر اماکن مقدس و دینی می‌روند.

در هرات نیز، ساعاتی مانده به لحظه تحویل سال، مردم در تکایا جمع می شوند تا بتوانند در آخرین لحظات سال ناملایمات و کاستی ها و نیز غبار سال کهنه را از تن و روح خود بشویند و این شستشوی روان با تلاوت قرآن و خواندن دعا و نیایش صورت می گیرد. از دیگر مراسم سال تحویل برپا کردن «جده» است بدین صورت که قبل از سال تحویل، چوبی بزرگ که معمولاً تنه درختی به درازای حدود 15 متر است، آماده می کنند و پارچه سبز رنگی به گرداگرد چوب می پیچند که اصطلاحاً به آن جده می گویند. افراد مراجعه کننده به جده جهت مراسم سال تحویل، هر کدام تکه پارچه ای رنگی به نیت برآوردن حاجت به جده می بندند. اهالی شهر هرات، غالباً‌ برای برگزاری جشن نوروزی در مسجد جامع شهر، دورهم جمع شده و پس از شکرگزاری و دعای خیر، برکت، سلامتی، صلح و امنیت را از درگاه خداوند متعال خواهان می‌شوند، سپس با شادمانی تمام سال نو را به همدیگر تبریک گفته، عازم مزار خواجه عبدالله انصاری یا سایر زیارتگاه‌ها و اماکن گردشگری می‌شوند. 

اهالی شهر قندهار، مراسم جشن نوروزی را در خرقه‌ای شریف (محل نگه‌داری لباس رسول اکرم «ص» است) برگزار می کنند. نحوة برگزاری این مراسم در شهر قندهار با خواندن دعا و آرزوی خیر و برکت، سلامتی، صلح و امنیت از خداوند متعال برای سال جدید همراه است. آن‌ها سپس سال نو را به همدیگر تبریک گفته عازم چهل زینه (راه پله) می‌گردند، و از آن‌جا به سایر اماکن مقدس و گردشگری می‌روند و به این ترتیب روزهای اول سال را به خوشی و شادمانی سپری می‌نمایند. 

مردم استان غزنی نیز مراسم جشن نوروزی را در مزار حکیم سنایی برگزار می¬کنند. در این استان نیز سال نو، نخست با خواندن دعا و آرزوی سعادت، موفقیت و برکت، صلح و امنیت برای مردم افغانستان و جهان از درگاه خداوند متعال آغاز می‌شود. در شهر بامیان برگزاری جشن نوروزی تعجب‌برانگیز است، زیرا مردم شهر بامیان و حومة آن، در میدانی مقابل مجسمه‌های بودا گرد آمده و مراسم جشن نوروزی را بر پا می‌نمایند. این مراسم نیز با خواندن دعا و آرزوی سلامتی، سعادت، خیر و برکت و صلح و امنیت از درگاه خداوند متعال برای اهالی استان و افغانستان پایان می‌یابد.

در مجموع می توان گفت وجود اشتراکات فرهنگی گسترده بین مردم ایران و افغانستان از یک سو و اهمیت یافتن نقش و جایگاه فرهنگ در تعاملات میان ملت‌ها در دو دهه اخیر از سوی دیگر، می‌توانند ظرفیت بالقوه‌ای را برای همگرایی فرهنگی بین دو ملت فراهم آورند.