روابط ایران و افغانستان از منظر آموزش کودکان پناهنده و آواره

نویسنده: دکتر غلامرضا کریمی، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی، ایران

دیپلماسی ایرانی: دو کشور ایران و افغانستان بر مبنای مولفه های جغرافیایی، تاریخی، اقتصادی و فرهنگی در طول 100 سال گذشته بر همدیگر تاثیر گذاشته و از یکدیگر هم تاثیر پذیرفته اند. تحرک بین مرزی و مهاجرت های اجباری ناشی از جنگ و ناامنی، یکی از موضوعات مهم در روابط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دو کشور، به ویژه در چهار دهه گذشته بوده است. 

در جهان به هم پیوسته و دارای ارتباطات گسترده و پیچیده، پدیده آوارگی و پناهندگی ابعاد و زوایای جدیدی یافته و محلی برای تضاد، تعامل، تهدید و یا فرصت های پنهان هم برای مهاجران و هم برای کشورهای پذیرنده است، که نوع و میزان تأثیرگذاری آن، بیش از آن که به پدیده مهاجرت و پناهندگی ارتباط داشته باشد، به توان بهره برداری هدفمند، نوع مواجهه کشورهای میزبان و اجماع و مسئولیت پذیری جامعه بین الملل در قبال حمایت از مهاجران و پناهندگان بستگی دارد. بدیهی است پناهندگانی که وارد کشور میزبان می شوند علاوه بر مسائل و مشکلات متعدد سیاسی و اقتصادی با چالش ها، تعارض ها و تضادهای فرهنگی و اجتماعی عدیده ای نیز مواجه هستند. از آنجا که حضور برنامه ریزی نشده مهاجران و یا پناهندگان می تواند از سویی صدمات جبران ناپذیری بر پیکره فرهنگ و اجتماع جوامع میزبان وارد سازد و از سوی دیگر موجبات ناخشنودی پناهندگان را فراهم آورد؛ نقش مهم و حیاتی مسئولان و مردم کشور میزبان و جوامع بین المللی در مدیریت، ساماندهی و ارائه خدمات شهروندی و آگاهی رسانی به ایشان اهمیتی دوچندانی می یابد. ایران که در زمره کشورهای بزرگ مهاجرپذیر به شمار می رود، همواره بر اساس رسالت ها و مأموریت های خود، وظیفه خدمت رسانی با کیفیت و التیام بخش به پناهندگان و مهاجران را به انجام رسانیده و از این حیث متحمل هزینه های سنگینی نیز شده است. 

جمهوری اسلامی ایران بر اساس نیات بشردوستانه و رسالت دینی خود، همواره در کنار کشور دوست و برادر جمهوری اسلامی افغانستان قرار داشته و همواره پیشتاز ارائه خدمات همه جانبه از جمله آموزش رایگان به کودکان پناهنده و آواره افغانستانی بوده است. 

تلاش ایران برای ارائه خدمات آموزشی به کودکان افغانستانی حاضر در ایران، از این باور ناشی می شود که آموزش ضمن اینکه یک حق بشری است؛ در عین حال نیروی محرکه کاهش فقر و ایجاد صلح در افغانستان به شمار می رود و نباید هیچ کودک لازم التعلیمی از حق آموزش محروم گردد. زیرا آموزش نقشی اساسی در ایجاد مفاهمه، بالا رفتن آستانه تحمل و صلح و دوستی میان ملت ها، نژادها و مذاهب دارد و در واقع صلح میان ملت ها می تواند در بستر آموزش مناسب محقق شود. بنابراین، هرگونه صرف هزینه در آموزش کودکان و جوانان افغانستانی، نوعی سرمایه گذاری است که در دراز مدت منجر به پیشرفت متوازن محیط منطقه ای دو کشور خواهد شد. 

فرمان مترقی رهبر جمهوری اسلامی ایران به عنوان عالی ترین مرجع سیاستگذاری کشور در اردیبهشت سال 1394 و مصوبه هیات محترم وزیران در سال 1395 مبنی بر فراهم نمودن امکان دسترسی به آموزش رایگان برای تمامی کودکان افغانستانی مقیم ایران اعم از دارندگان و یا فاقدین مدرک، گامی بزرگ و چشمگیر در پوشش حداکثری کودکان لازم التعلیم پناهنده و آواره گردید. بطوریکه با صدور این حکم، پوشش تحصیلی دانش آموزان پناهنده فاقد مدارک هویتی و اقامتی با جهش 36 درصدی مواجه شده و رشد سالانه ده درصدی را در سالهای بعدی در پی داشت. 

از جمله اقداماتی که در زمینه ارائه خدمات آموزشی به دانش آموزان افغانستانی در ایران صورت گرفته، اصلاح و تسهیل قوانین و مقررات ثبت نام و صدور شیوه نامه واحد ثبت نامی برای دانش آموان ایرانی و افغانستانی، به منظور پرهیز از برخوردهای سلیقه ای و تبعیض گونه است. این امر از سویی میزان پوشش تحصیلی آنها را افزایش داد و از سوی دیگر، هزینه های زیادی به آموزش و پرورش تحمیل نمود بطوری که در حال حاضر تعداد 490 هزار دانش آموز افغانستانی در سراسر ایران همانند کودکان ایران از موهبت تحصیل رایگان و یکسان با دانش آموزان ایرانی برخوردار شده اند که از میان آنها، بیش از 130 هزار نفر فاقد هر گونه مدرک هویتی و اقامتی معتبر هستند. در حال حاضر هزینه جاری آموزش دانش آموزان افغان سالانه بالغ بر دو میلیارد تومان است که از سوی وزارت آموزش و پرورش ایران هزینه می شود. این در حالی است که سازمان های حامی پناهندگان از جمله کمیساریای عالی پناهندگان، کمتر از دو درصد این هزینه ها را پرداخت می کنند. 

متأسفانه، علیرغم وضعیت برجسته و فوق العاده ایران در پذیرش تعداد کثیری از مهاجران و پناهندگان افغانستان، کشورهای اروپایی و توسعه یافته مسئولیتی در قبال این پدیده نپذیرفته و به نوعی از آن شانه خالی کرده اند. با توجه به خدمت بزرگ و میزبانی سخاوتمندانه ایران، انتظار می رفت جامعه جهانی، قدردان ایران بوده و این کشور را در ارائه خدمات بیشتر به پناهندگان یاری نمایند و یا حداقل خدمات ارائه شده را به گوش جهانیان برسانند؛ اما به غیر از کمک های اندک معدودی سازمان بشردوستانه و حامی پناهندگان، ایران همواره به عنوان یک میزبان نجیب و بی توقع بار سنگین این مسئولیت را به دوش کشیده است. از طرف دیگر، مجامع بین المللی این تلاش ها و اقدامات نوآورانه را کمتر انعکاس داده و به نوعی نادیده انگاشته اند. در شرایطی که ایران به دلیل تحریم های ظالمانه و یکجانبه امریکا، برای تأمین نیازهای شهروندان خود نیز با چالش های گسترده ای روبروست، اما اصرار دارد که هیچ کودک افغانستانی از تحصیل محروم نماند و دانش آموزان ضمن حفظ هویت ملی خود، با کمترین تبعیض یا تعارض فرهنگی و اجتماعی مواجه گردند؛ چرا که این کودکان، آینده سازان افغانستان هستند و بسترسازی برای توسعه منابع انسانی می تواند در توسعه پایدار افغانستان موثر واقع شده و چشم انداز تعاملات گسترده دو کشور را بیش از گذشته تضمین و تثبیت نماید.