تحریم صنعت هوایی ایران یا نقض آشکار حقوق بشر

نویسنده: مهدی کاراندیش، حقوقدان و رئیس سابق هیات مدیره شرکت هواپیمایی آتا 

دیپلماسی ایرانی: در این گزارش به طور خلاصه به تاثیرات منفی تحریم ها بر صنعت هوایی جمهوری اسلامی ایران پرداخته شده است. این گزارش دربردارنده ایده های جدیدی در ارتباط با نحوه استناد بر معاهدات بین المللی است که می تواند در مجامع بین المللی مفید فایده باشند. علاوه بر این، این گزارش به مواردی که ایالات متحده آمریکا ناقض رویه های بین المللی بوده است، اشاره می کند. صنعت هوایی ایران از تمامی تجهیزات و ابزارهای ضروری برای حفظ سلامت پروازهای داخلی و بین المللی خویش محروم شده و این محرومیت با روح و متن معاهدات بین المللی از جمله معاهده شیکاگو در تناقض است.  

• آیا صنعت هوایی ایران در معرض خطرات جدی است؟ 

صنعت هوایی ایران از دهه¬ها قبل تحت تاثیر فشار تحریم های بسیاری بوده است. روشن است که تحریم واردات قطعات اساسی و ضروری هواپیماها تاثیر مستقیمی بر سلامت و طول عمر آنها دارد. لازم به ذکر است که به خطر انداختن امنیت و سلامت یک سفر هوایی می تواند در اشکال مختلفی نمایانگر شود، از جمله حملات تروریستی، هواپیماربایی و همچنین تحمیل طیف وسیعی از تحریم ها در حوزه های مختلف از جمله خدمات اساسی مربوط به لجستیک، نگهداری هواپیماها، کترینگ، قراردادهای کدنویسی، توزیع، فروش بلیط، بازاریابی و حمل ونقل. این موضوع غیرقابل انکار است که تحمیل تحریم های سنگین بر شرکت های هواپیمایی نه تنها منجر به خطر انداختن سلامت یک یا چند سفر هوایی، بلکه سلامت سفر فروندها هواپیما را به خطر می اندازد. 

• آیا تحریم های ایالات متحده آمریکا منجر به نقض معاهده شیکاگو شده است؟ 

در مقدمه این معاهده ذکر شده است که کشورهای متعاهد باید به ارتقا امنیت و سلامت پروازهای بین المللی اهمیت داده و در جهت تقویت این هدف حرکت کنند. همچنین در ماده 4 این معاهده اشاره شده است که کشورهای عضو باید از اتخاذ هر اقدام متعارضی با هدف این معاهده جلوگیری کنند. از آنجایی که یکی از اهداف نگارش این معاهده، اطمینان از سلامت و امنیت پروازها بوده است، لذا مطابق ماده 4 این معاهده منطقا کشورهای عضو نباید اقداماتی را اتخاذ کنند که این مهم را به خطر اندازد. 

این در حالی است که کشور ایالات متحده که نه تنها یکی از اعضای این معاهده است، بلکه یکی از موسسان معاهده شیکاگو بوده و تاثیر به سزایی در شکل¬گیری این معاهده داشته، بدون در نظرگرفتن تعهدات خود ذیل این معاهده با تحمیل تحریم¬های سنگین - همچون ممنوعیت واردات قطعات و تجهیزات هواپیماها- بر صنعت هواپیمایی جمهوری اسلامی امنیت پروازها و سلامت هواپیماها را به خطر انداخته و در نتیجه در جهت خلاف اهداف و مفاد این معاهده حرکت کرده است. 

• آیا اسناد علمی که بیانگر تاثیرات تحریم ها بر صنعت هوایی ایران باشند وجود دارند؟

در این خصوص ایکائو گزارشی را درباره سلامت سفرهای هوایی در سال 2005 منتشر کرد.  در این گزارش تاکید شده است که از آنجایی که دسترسی به خدمات و تجهیزات ضروری برای سفری امن در ایران وجود ندارد، لذا سلامت مسافران سفرهای هوایی در ایران عملا در معرض خطر است. علاوه براین، در این گزارش به ارتباط میان امنیت سفرهای هوایی و جان انسان¬ها و حقوق بشر اشاره شده و بر این نکته اذعان دارد که اهمیت جان انسان ها و رعایت حقوق بشر ارزشی فراتر از اختلافات و تعارضات سیاسی است. لازم به ذکر است که حفظ سلامت پروازها در ماده 43 معاهده شیکاگو نیز مورد اشاره قرار گرفته است.   

• آیا تحریم های ایالات متحده آمریکا علیه صنعت هوایی ایران منجر به نقض حقوق بشر شده است؟ 

به موجب پروتکل ایکائو در خصوص اصلاح معاهده شیکاگو  اعمال تحریم بر صنعت هوایی جمهوری اسلامی ایران نقض یکی از حقوق بنیادین بشر است. مطابق این پروتکل حفظ سلامت جان آحاد بشر در طول سفرهای هوایی از جمله اقداماتی است که کشورهای عضو معاهده شیکاگو متعهد به رعایت آن هستند. در حقیقت، این موضوع با یکی از اساسی ترین مباحث حقوق بشر گره خورده است. حفظ ایمنی و سلامت سفرهای هوایی یکی از مسائلی است که مستقیما مرتبط با بحث اصلی حقوق بشر، یعنی حق بشر بر سلامت است. در همین راستا می توان به یکی از مطالعات ارائه شده از سوی ایکائو  اشاره کرد که در آن بیان می شود که هرگونه تهدید وارده بر هواپیما، به نوعی تهدیدی بر جان افراد داخل آن محسوب می شود. به عبارت دیگر، هرآنچه سلامت هواپیما را به خطر بیندازد، به نحوی ناقض حق بنیادین بشر بر سلامت است. بنابراین، تفاوتی نمی کند این تهدید یک تهدید تروریستی بوده و یا ناشی از تحریم¬های بیشماری باشد که امکان تعویض قطعات فرسوده و حیاتی فروندها هواپیما را به خطر می اندازد و جان میلیون انسان را در معرض خطر قرار می دهد. بدین نحو، بدون شک تحریم های ایالات متحده که بدون توجه به آثار و عواقب آن نسبت به جمهوری اسلامی ایران صادر شده، ناقض حق بنیادین بشر بر سلامت است. 

علاوه براین، به موجب معاهده مبارزه با اقدامات غیرقانونی علیه صنعت هوایی غیرنظامی  اقدامات ایالات متحده آمریکا نسبت به صنعت هوایی جمهوری اسلامی ایران اقدامات متجاوزانه قلمداد می شود. در مقدمه این معاهده هدف از نگارش این سند چنین درج شده است: «با هدف موشکافی عمیق در خصوص اقدامات غیرقانونی علیه صنعت هوایی غیرنظامی که سلامت و ایمنی اشخاص و اموال را در معرض خطر قرار می دهند و به طور جدی بر خدمات رسانی هوایی، فرودگاه ها و هوانوردی تاثیرگذار هستند و اعتماد مردم سراسر جهان را نسبت به امنیت صنعت هوایی کاهش می دهد.» در ادامه ماده 1 این معاهده در بیان مواردی است که به عنوان اقدامات متجاوزانه قلمداد می شوند. در ماده (b)1، گفته شده است که «هر اقدامی که به صورت عامدانه و غیرقانونی منجر به ورود آسیب به یک هواپیما شود به نحوی که آن هواپیما امکان پرواز را از دست دهد و یا اینکه آن اقدام سلامت هواپیما را در معرض خطر قرار دهد.» یک اقدام متجاوزانه و متعاقبا ناقض حقوق بشر قلمداد می شود. 

•  آیا در حال حاضر ابزار حقوق لازم الاجرایی مبنی بر منع تحمیل تحریم ها علیه صنعت هوایی ایران وجود دارد ؟ 

مطابق دستور قاضی دیوان بین المللی دادگستری در 3 اکتبر 2018، تحریم های ایالات متحده آمریکا در بعضی از حوزه ها به صورت موقت (تا زمان صدور رای نهایی) تعلیق شدند. از میان این حوزه ها آنچه در اینجا شایان ذکر است خدمات ضروری مربوط به تعویض، نگهداری، تعمیر و بازرسی مربوط به قطعات و تجهیزات هواپیماست. به عبارت دیگر تا زمان صدور رای نهایی این دیوان ایالات متحده آمریکا باید اقدامات نامشروع خود را نسبت به صنعت هوایی جمهوری اسلامی ایران تعلیق و متوقف می کرد. آنچه در این خصوص از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، این است که دستور موقت دیوان از جمله نظریات مشورتی یا یک اقدام اختیاری قلمداد نمی شود و این دستور برای ایالات متحده به صورت بلا شرط لازم الاجراست.

• آیا پس از صدور این دستور موقت ایالات متحده امریکا تحریم¬های علیه صنعت هوایی ایران را لغو کرد؟

علی رغم گذشت دو سال از زمان صدور این دستور و  در جریان بودن پرونده و عدم صدور رای نهایی، تحریم های سنگین علیه صنعت هوایی این کشور همچنان ادامه دارد. بنابراین، از آنجایی این پرونده همچنان در دیوان بین المللی دادگستری در حال بررسی و رسیدگی است، لذا با استفاده از دستور موقت صادره از این دیوان می توان تا زمان مورد نظر همچنان به واردات تجهیزات و قطعات هواپیماها ادامه داد. با اینحال، در حال حاضر مشاهده می کنیم که ایالات متحده آمریکا همچنان به اعمال تحریم در این حوزه ادامه می دهد. 

در نتیجه، براساس آنچه گفته شد تحریم های اعمالی از سوی ایالات متحده آمریکا بر صنعت هوایی ایران نقض آشکار اساسی ترین حقوق بشر از جمله حق بشر بر حیات و حق بشر بر سلامت است. ایالات متحده آمریکا مطابق معاهدات بین المللی از جمله معاهده شیکاگو پایبند به تعهدات حقوق بشری خود است و باید اقداماتی را هم راستای این تعهدات قانونی اتخاذ می کرد. همانطور که اشاره شد این کشور به تعهد لازم الاجرا و قانونی خود مبنی بر حفظ سلامت و امنیت صنعت هوایی ایران که از جمله کشورهای متعاهد این کنوانسیون هاست، عمل نکرده است. علاوه براین، این کشور دستور موقت صادره از دیوان بین المللی دادگستری را نیز اجرا نکرده است. این درحالی است که صنعت هوایی جمهوری اسلامی ایران در همه این سال ها تمام تلاش خود را در جهت احیای حقوق اساسی از طرق قانونی پیگیری کرده و برای رساندن صدای خود به گوش جهانیان کوشش کرده است. در اسناد موجود در ایکائو به راحتی می توان ردپای این تلاش و کوشش ها را جستجو کرد. بنابراین، لازم است محرومیت¬های وارده بر این کشور و صنعت هوایی آن به روشنی به اطلاع همگان برسد، چراکه برای برون رفت از شرایط فعلی به همراهی و کمک بین المللی نیاز است. 

منابع:
-    معاهده شیکاگو در خصوص صنعت هوانوردی بین المللی غیرنظامی( 1944)؛
-    پروتکل ایکائو در خصوص اصلاح معاهده شیکاگو (1971)؛
-    مطالعات ایکائو« نظارت بر سلامت، یک مسئولیت بین¬المللی»؛
-    دستور موقت دیوان بین المللی دادگستری شماره No. 2018/50 ؛
-    معاهده مبارزه با اقدامات غیرقانونی علیه صنعت هوایی غیرنظامی، ICAO doc.9436.؛
-    36th Session International Civil Aviation Organization, Working Paper, A36-Wp/275-Ec/34-20/9/07.The Report on Safety‖ byTC4/3.33-1317 July 2005.