رویارویی لابی های آذربایجان و ارمنستان در حاشیه درگیری های اخیر قره باغ

نویسنده: گغارد منصوریان، کارشناس مسائل ارمنستان 

دیپلماسی ایرانی: در هفته های گذشته دور جدیدی از رویاروی نظامی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان را شاهد بودیم، این رویاروی این بار در منطقه مرزی تاووش ارمنستان که در فاصله 300 کیلومتر از قره باغ کوهستانی، مناطق مورد مناقشه سابق رخ داد تا به آتش بس شکننده و فاصله ژرف رسیدن به یک صلح پایدار بین دو طرف را نمایان کند. در این درگیری های نظامی که سه روز به طول انجامید خسارات جانی و مالی بسیاری از هر دو طرف بجا گذاشت. این مناقشه بار دیگر زخم ناشی از جنگ های گذشته و تنفر از یکدیگر را در افکار عمومی طرفین بیدار کرد. اما رویداد های پس از درگیری مرزی میان دیاسپورای ارامنه و آذری ها در کشورهای مختلف که تاکنون موج اعتراضات و تحرکاتی این گونه را شاهد نبودیم قابل تامل و تحلیل است. 

دیاسپورا واژه ای توصیفی است که چه از نظر دولت ها و چه از نظر عامه مردم، جوامع مهاجر را ترسیم می کند، احساس تعلق به میهن مشترک در شکل گیری دیاسپورا نقش کلیدی دارد. واکر کانر به شکل حدقلی و گسترده دیاسپورا را چنین تعریف می کند: «بخشی از مردم که خارج از میهنشان در دو یا چند کشور خارجی زندگی می کنند و نهادهایی را توسعه داده اند که بین آنان و جوامع میزبان مرزی ترسیم می کند و از نظر فرهنگی، روانی،سیاسی، یا اقتصادی این نهادها را به میهن موجود با رویایی سایر جوامع خارج از میهن پیوند می دهد. پیوندهای میان این جوامع نیز به اندازه تمرکز آنان بر میهن مهم است و هر چند این جوامع بخش هایی مهم از قشر دیاسپورایی است، اما سابقه تاریخی و تجربه های متفاوتی دارند.» لابی گری دیاسپورایی را هم می توان از تعامل و همکاری سیاستمداران و سازمان های دیاسپرایی سیاسی وچه غیر سیاسی با نهادها و بازیگران سیاسی کشور میزبان برای کمک مستقیم و یا غیر مستقیم به نظام سیاسی میهنشان را تعریف کرد. 

دیاسپورای آذری های جمهوری آذربایجان پس از فروپاشی شوروی سعی در شناسایی و سازمان دهی آذری های خارج از کشور را آغار کرد تا بتواند دیاسپورایی را تشکیل دهد، اما چون دردوره شوروی مهاجرت آذری ها از آذربایجان بسیار ناچیز بوده و تنها شمار بسیار اندکی از جوانان برای ادامه تحصیل به اروپا اعزام شده بودند، عملآٌ جمعیت قابل ملاحظه ای از آذری ها، در خارج از مرزهای کشورشان وجود نداشتند، آن کشور آمارآذری های خارج از جمهوری آذربایجان را که ظاهراٌ با واقعیت فاصله بسیار دارد، این گونه علام می کند: ایالات متحده آمریکا یک میلیون، فرانسه هفتاد هزار، آلمان سی هزار، بریتانیا هفته هزار. به نظر می آید در این آمار آذری های ایران و شهروندان ترکیه را هم محسوب کرده اند. 

دولت آذربایجان اهمیت ویژه ای برای همکاری با گروه های آذری خارج از مرزهای خود دارد، ولی چون پتانسیل های لازم را ندارد، در بعضی از کشورها در استفاده از دیاسپورا و لابی یهود تلاش کرده است. یهودی های مقیم ایالات متحده بعد از نزدیکی رژیم اسرائیل به جمهوری آذربایجان به عنوان اهرم پیش برنده سیاسی در مطالبات آذربایجان ثمربخش بوده اند. 

در سال های اخیر با مهاجرت آذری ها به خارج شاهد سازمان دهی و تشکیل گروه های حامی میهن هستیم، البته در گروه های ذکر شده نباید شهروندان ترکیه که گویش نزدیک به ترک آذری دارند و پیرو ایدئولوژی پان ترکیسم هستند را هم از قلم بیندازیم. این گروه ها علی الخصوص بعد از جنگ چهار روزه سال 2016 در منطقه قره باغ انسجام و سازمان دهی بیشتری پیدا کرده اند. 

دیاسپورای ارامنه ارامنه جهان بر اثر سه رویداد برجسته در خارج از مرزهای ارمنستان سکونت یافته اند؛ نسل کشی ارامنه سال 1915توسط ترکان عثمانی که موجب فرار و پناهنده شدن هزاران ارمنی در کشورهای مختلف شد؛ مهاجرت در سال های 1970 تا 1980 میلادی از ارمنستان بلشویکی به علت اختناق سیاسی؛ مهاجرت پس از استقلال ارمنستان به دلیل فشارها و مشکلات اقتصادی – معیشتی. آمارها نشان می دهد که بالغ بر دو سوم ارامنه جهان در خارج از کشورشان زندگی می کنند. بزرگترین دیاسپورای ارامنه در روسیه قرار دارد با بیش از دو میلیون نفر، در جایگاه های بعدی ایالات متحد آمریکا با یک و نیم میلیون و فرانسه نیم میلیون نفر، همچنین کشورهای لبنان، سوریه، ایران و کانادا نیز پذیرای جامعه بزرگی از ارامنه هستند و البته در کشورهای دیگر جهان نیز ارامنه جمعیت و تشکل های منسجم دارند. 

بعد از لابی یهود، ارامنه دومین لابی قدرتمند در پارلمان ها و مجالس کشورهای مختلف هستند. یکی از گروه های قدرتمند لابی دیاسپورا ارامنه، حزب داشناکسیون است. این حزب با قدمتی 130 سال تاثیر به سزایی در عرصه سیاسی و اجتماعی دیاسپورا ایفا می کند، و یکی از اهداف اصلی آن شناسایی نسل کشی ارامنه در صحنه بین الملل است. 

رویاروی دیاسپورای دو کشور در روز دوم درگیری مرزی جمهوری آذربایجان و ارمنستان با دعوت آذری های مطرح همچون بخشعلی اوا (مجری برنامه تلویزیونی – خبرنگار) و دیپلماسی کشورشان اولین تجمع اعتراضی علیه ارمنستان را در ترکیه برنامه ریزی کردند، سپس کارزار تجمعات اعتراض در مقابل سفارت ارمنستان در چندین کشور را آغاز کردند. این تجمعات با مدیریت دستگاه سیاسی جمهوری آذربایجان سعی در نفرت پراکنی و ایجاد تنش علیه ارامنه بودند تا با رسانه ای کردن موضوع توجه محافل سیاسی به مناقشه منطقه ای جلب شود و البته نوعی فشار سیاسی بر ارمنستان وارد کنند. شرکت کنندگان با بی احترامی به پرچم و سیاسیون ارمنستان اقدام به تحرکات تهدیدآمیز کردند، که می توان به آتش زدن اتومبیل سفارت ارمنستان مقابل ساختمان سفارت آلمان، حمله به کافه ها و ساختمان های ارامنه در روسیه... اشاره کرد. 

ارامنه نیز با تجمع حمایت آمیز مقابل سفارت کشورشان همچنین حرکت به طرف سفارت آذربایجان جرقه درگیری های دو دیاسپورا را رقم زدند. بزرگترین درگیری در ایالات متحده آمریکا، ایالت لس آنجلس به وقوع پیوست که ارامنه با جمعیت بسیارشان دست بالا را داشتند که با مداخله پلیس به اتمام رسید. متاسفانه این سناریو در چند شهر دیگراروپای نیز تکرار شد. این رخدادهای دیاسپورا در تاریخ درگیری دو جمهوری بی سابقه بوده است که عمق اختلافات و نفرت متقابل را بیان می کند. این خصومت ها و برخوردهای فیزیکی مابین دغدغه امنیتی بزرگی برای دستگاه های اطلاعاتی – امنیتی کشورهای میزبان دیاسپورا ایجاد کرده است. قطعاً برنامه ریزی و اجرای چنین اعمالی از طرف دیاسپورا برای کشور میزبان قابل تحمل نخواهد بود و با برخورد قاطع نیروهای حافظ نظم و امنیت روبه رو خواهند شد و آسیب های جدی به لابی دیاسپورا در هر دو طرف وارد می شود، و البته مشکلات جدی برای مذاکرات دیپلماتیک صلح پایدار به وجود می آورند.