مروری بر مبادلات پر نوسان اقتصادی ایران و اروپا

دیپلماسی ایرانی: نیم نگاهی به بعد اقتصادی روابط گواه آن است که  مبادلات اقتصادی در دوران پسا انقلاب اسلامی نوسانات زیادی داشته است که در این بخش اشاره بیشتری به این ابعاد مهم  همکاری با اروپا با توجه بیشتر به آمار و ارقام می پردازیم. 

در دهه اول انقلاب اسلامی، صادرات جامعه اروپا که ده کشور را شامل می شد، سالانه حدود یک میلیارد دلار و واردات از ایران، عمدتا نفت، تا 6 میلیارد دلار بود، البته در این دوره تعدادی از کشورهای اردوگاه کمونیسم سابق نظیر رومانی و یوگسلاوی سابق حسب داشتن روابط ویژه با ایران، حجم مبادلات قابل توجهی نیز داشتند، به طوری که به عنوان مثال در سال 1988 حجم مبادلات ایران و رومانی از یک میلیارد دلار نیز فراتر رفت. در بخشی از دوره سازندگی و اصلاحات حجم مبادلات تا 20 میلیارد دلار در سال بالغ می شد ولی در اواخر دولت آقای احمدی نژاد حجم مبادلات ایران و اروپا به شدت کاهش یافت، به طوری که بر اساس  گزارش یورو استات، ایران در چهار ماه ابتدایی سال 1391 تنها ۲۶۰ میلیون یورو به اتحادیه اروپا صادرات داشته، در حالی که این رقم در دور مشابه سال قبلش سه میلیارد و هشتصد میلیون یورو بوده است. بخش عمده‌ای از صادرات ایران به اروپا نفت خام بود؛ از نیمه‌ دوم 1390 شمسی، شرکت‌های اروپایی کلاً خرید نفت ایران را به ‌خاطر تحریم‌های آمریکا متوقف کردند. صادرات اروپا به ایران نیز از 6 میلیارد یورو به بیش از یک میلیارد یورو سقوط کرد. 

در عین حال که توجه اروپا به ایران در بعد اقتصادی بر دو محور اساسی بازار مصرف و تامین انرژی متمرکز است؛ ایران در کل تجارت خارجی اروپا سهمی کمتر از نیم درصد دارد و در طول 4 دهه گذشته روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا با نوسانات زیادی همراه بوده است. البته در مورد دیگر شرکای تجاری ایران نیز وضعیت عمدتاً مشابه اروپاست.

در حالی‌که در سال ۲۰۱۱ میلادی ارزش مبادلات تجاری اتحادیه اروپا با ایران به بیش از ۲۶ میلیارد یورو رسیده بود، در سال‌های تحریم، حضور کشورهای اروپایی در بازار ایران کمرنگ‌تر شد تا جایی که در سال ۲۰۱۲ با تحریم واردات نفت ایران به اروپا، حجم مبادلات تجاری دو جانبه به پایین‌ترین سطح خود رسید، به طوری که در سال ۲۰۱۲ با کاهش ۵۵ درصدی رقم ۱۲میلیارد یورو به ثبت رسید. روند رو به کاهش مبادلات تجاری دو طرف، در سال ۲۰۱۳ نیز ادامه یافت و به بیشتر از شش میلیارد یورو نرسید. به طور کلی عمده مبادلات ایران با قاره سبز بر حوزه اتحادیه اروپا تمرکز بوده به طوری که بیش از 75 درصد صادرات ایران به قاره اروپا در سال 1393 به کشورهای عضو اتحادیه بود؛ به عبارت دیگر، از مجموع 2 میلیارد دلار صادرات ایران به قاره اروپا، بیش از یک و نیم  میلیارد دلار به منطقه اتحادیه اروپا صادر شده است؛ براساس آمارهای منتشره از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، میزان صادرات ایران به اتحادیه اروپا که مشتمل بر 28 کشور است، از سال 1389 روند نزولی را آغاز کرده و در سال 1392 به کمترین مقدار خود طی دهه قبل یعنی رقم کمتر از یک میلیارد دلار رسید.  

با اعلام توافق هسته‌ای بین ایران و ۱+۵، همه طرف‌ها ضمن استقبال با ارزیابی تاثیر مثبت این توافق بر روابط سیاسی و توسعه روابط اقتصادی اتفاق نظر داشتند، به طوری که بعد از توافق ژنو و با ادامه مذاکرات هسته‌ای، بهبودی اندک در روابط تجاری بین اتحادیه اروپا و ایران پدید آمد که به افزایش حجم مبادلات تجاری در سال ۲۰۱۴ به ارزش 5/7 میلیارد یورو منجر شد.

پیروزی مرد مذاکرات هسته ای، دکتر روحانی در انتخابات ریاست جمهوری 1392 که با حمایت گسترده اصلاح طلبان به دست آمد، بارقه امید جدیدی را برای گسترش روابط ایران و اروپا به ارمغان آورد و شعارهای انتخاباتی دولت تدبیر و امید مبنی بر اولویت دادن به تمرکز بر مذاکرات هسته ای با قدرت های بزرگ گواه آن بود که پرزیدنت روحانی سعی خواهد کرد تا با دستیابی به توافق هسته ای و لغو قطعنامه ها سایه تحریم های ظالمانه را از حیات سیاسی و اقتصادی کشورمان دور کند؛ لذا در دسترسی به این قول حیاتی انتخاباتی، دولت پس از قریب 20 ماه مذاکره سخت و نفس گیر بین تیم هسته ای ایران به ریاست دکتر ظریف با نمایندگان پنج + یک برجام را برای ملت ایران و جامعه جهانی به عنوان دستاورد تاریخی که توانست از یک جنگ و بحران ویرانگر جلوگیری کند ارائه کرد. البته موضوعات انتقادی نظیر حقوق بشر، تروریسم، توان دفاعی و موشکی، تحولات عراق و سوریه و موضوع فلسطین همچنان بر روابط سایه افکنده و اروپایی ها در مرحله جدید گشایش در تعاملات با ایران قصد فاصله گرفتن از رویکرد گذشته خود ندارند و نگاهشان به روابط با تهران بر دو مولفه کلیدی و بسیار مهم بازار مصرف ایران و دسترسی آسان به یک بازار حداقل سیصد میلیونی از طریق ایران و خارج شدن از انحصار روسیه در تامین انرژی نفت و گاز متمرکز است.

نهایی شدن برجام موج جدیدی از تحرک و تعامل متقابل در روابط ایران و اتحادیه اروپایی را موجب شد؛ هیئت های گسترده سیاسی و اقتصادی متقابل مبادله شد. واقعیت این است که با خوش بینی طرفین و اقدامات اولیه بعد از یک دوره متوالی رشد منفی صادرات به اتحادیه اروپا، سرانجام در سال 1393 صادرات 900 میلیون دلاری ایران به اتحادیه اروپا با رشد 64 درصدی نسبت به سال قبل همراه شد و به بیش از 5 میلیارد دلار رسید. بر اساس آمارهای گمرگ ایران، سهم 1,13 درصدی اتحادیه اروپا از صادرات ایران در سال1386  به سهم 3.4 درصدی در سال 1393 رسیده و در آن سال ها تغییراتی در انتخاب بازارهای هدف صادراتی ایران رخ داد. صادرات اتحادیه اروپا به ایران در سال ۲۰۱۷ نیز ۳۱ درصد رشد داشت و به ۱۰ میلیارد و ۸۰۰ میلیون یورو رسید. کشورهای اروپایی در سال ۲۰۱۶ نیز بالغ بر ۸ میلیارد یورو کالا به ایران صادر کردند و نکته حائز اهمیت اینکه تراز تجاری دو طرف در سال ۲۰۱۷ به میزان ۶۰۰ میلیون یورو به نفع اتحادیه اروپا بود. رفع تحریم نفتی ایران و از سرگیری خرید نفت از ایران علت اصلی رشد واردات اتحادیه اروپا از ایران در سال ۲۰۱۶ بوده است. مبادلات تجاری ایران و ۲۸ عضو اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۷ بالغ بر ۲۱ میلیارد یورو اعلام شد. مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اروپا در این سال که دومین سال اجرایی شدن توافق جامع هسته‌ای بود با رشد ۵۳ درصدی نسبت به سال قبل از آن همراه بود و واردات اتحادیه اروپا از ایران در سال ۲۰۱۷ با رشد ۸۵ درصدی نسبت به سال قبل از آن به بیش از 10 میلیارد یورو رسید. کشورهای اروپایی در سال پیش از آن نیز پنج و نیم میلیارد یورو کالا از ایران وارد کرده بودند که نفت و حامل های انرژی عامل مسلط در رشد تجارت کالایی ایران بود.