فرار از تعهد و فزونی توقعات اروپا

دیپلماسی ایرانی: در حالی که اقدامات و طرح های گسترده سرمایه گذاری بین ایران و اروپا در دوره کوتاه پسا برجام توافق شده بود و امیدواری تداوم رشد چشمگیر تعاملات دو جانبه و حضور شرکت های بزرگ اروپایی در ایران را نوید می داد، انتخابات آمریکا و سیاست مخالفتی ترامپ با برجام برگشتن ورق را شروع کرد و دو سال پیش با خروج ترامپ همه معادلات به هم خورد، شرکت های اروپایی که زمانی برای ورود به بازار کشورمان صف کشیده بودند؛ ایران را ترک گفتند و به تبع آن حجم مبادلات نیز به شدت کاهش یافت؛ طوری که طبق اعلام کمیسیون اروپا مبادلات تجاری ایران و 28 عضو اتحادیه اروپا در سال 2019 به 5.2 میلیارد یورو رسید؛ که با افت 71 درصدی نسبت به سال قبل از آن مواجه و به کمتر از یک سوم کاهش یافت. در حالیکه در سال 2018 نیز تجارت دو کشور 12 درصد کاهش یافته و رقم 18.3 میلیارد یورو ثبت شده بود. شایان ذکر است که از طرفی واردات اتحادیه اروپا از ایران در سال 2019 با افت 92 درصدی همراه و به 701 میلیون یورو رسید و از سوی دیگر اروپایی ها در سال 2018 بیش از 9.5 میلیارد یورو کالا از ایران وارد کرده بودند و صادرات اتحادیه اروپا به ایران در سال 2019 نیز 49 درصد افت داشته و به 4.5 میلیارد یورو رسید. در عین حال که اعضای اتحادیه اروپا در سال 2018 بالغ بر 8.9 میلیارد یورو کالا به ایران صادر کرده بودند و طبق همین گزارش در بین کشورهای اروپایی، آلمان بزرگترین شریک تجاری ایران طی سال 2019 بوده و این کشور 1.5 میلیارد یورو کالا به ایران صادر و 190 میلیون یورو کالا از ایران وارد کرده است. شایان ذکراست که در مبادلات بین اروپایی حدود 70 درصد مبادلات با اتحادیه اروپایی است و بیشترین مبادلات تجاری و اقتصادی اعضای اتحادیه اروپا نیز با آلمان است.

به هر حال موضوع مهمتر اینکه اروپا بجای تلاش برای اجرای توافقات و اسناد امضاء شده و تعهدات پیش بینی شده در برجام، با طرح توقعات غیرقانونی جدید و خارج از تعهدات توافقی ضربه مهلک دیگری به پیکر نیمه جان برجام زد و سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان با ارائه پیش نویس قطعنامه ای به شورای دوره ای آژانس بین المللی انرژی اتمی از طرفی بار دیگر بدعهدی خود را در روابط با جمهوری اسلامی ایران به نمایش گذاشتند و از سوی دیگر مهر تاییدی بر تداوم دنباله روی غیرمتعارف از سیاست های یک جانبه گرایانه آمریکا و اعمال فشار غیر قانونی و ناعادلانه بر کشورهای رقیب زدند. واقعیت مهم این است که اروپا با بحران های متعددی روبه روست و ضمن اهمیت مبادلات اقتصادی و تجاری با آمریکا و دیگر موضوعات به ویژه در حوزه امنیتی و دفاعی پاشنه آشیل های زیادی دارد که آمریکا در مواقع مقتضی از آنان استفاده خواهد کرد، یکی از آخرین نمونه های آن بحث خروج نیروهای آمریکایی از آلمان و انتقال این نیروها به بخش شرقی قاره سبز است.

به طور کلی؛ بررسی نوع تعاملات اروپا با کشورمان طی مقاطع مختلف تاریخی مؤید وجود چند نمایانگر بنیادین و تأثیرگذار در روابط دو طرف است که ضرورت دارد در برنامه های آتی مورد توجه قرار گیرد:

الف: ابتدا نگاه عریان و منفعت‌طلبانه‌ای است که دول اروپایی در تعامل با ایران دنبال می‌کنند، به شکلی که برای طرف ایرانی حساسیت‌برانگیز بوده و حکایت از نوعی تضاد منافع بین دو طرف دارد. اصولا اروپا و ایران در موضوعات ارکانی، استقلال عمل در سیاست خارجی و حمایت جبهه مقاومت و ترویج آرمان های اسلامی و دینی اختلاف نظر اساسی دارند.

ب: نمایانگر بعدی وجود نوعی بدبینی شدید و سوء‌ظن قوی در میان بخش عمده‌ای از انقلابیون؛ توده‌ها و نخبگان ایرانی نسبت به اهداف و دسیسه‌های دول اروپایی به ویژه انگلیس که ریشه در پیشینه تاریخی داشته و مانع درک واقعی شرایط و فضای روابط در زمان حال است. اروپاییان در اعصار مختلف در رویکرد تعاملی با تحولات تاریخی ایران خصوصا در زمان هایی که بین ایران و روسیه نزاع در کار بوده، کاملا به ضرر ایران عمل کرده است و نقش انگلیس در کنار آمریکا در کودتای 28 مرداد و به قدرت رساندن مجدد پهلوی هرگز از اذهان ملت بزرگ ایران فراموش نخواهد شد. البته در دهه های اخیر فرانسویان نیز با عنایت بیشتر به دلمشغولی ها و دشمنی های رژیم صهیونیستی با کشورمان پا به پای انگلیس در اجرای برنامه های ضدایرانی تحرک داشته اند و آلمان ها با انتخاب گزینه کج دار و مریز بیش بر محور فشار بر کشورمان فعال بوده اند.

ب: نمایانگر مهم دیگر مربوط به برخورد تبعیض آمیز اروپا با جامعه مدنی در کشورهای منطقه خاورمیانه است بطوریکه اروپاییان چشم خود را بر انواع نقض حقوق بشر و حمایت از تروریسم در کشورهای خلیج فارس و در مورد ایران رفتار کاتولیک تر از پاپ داشته اند. اروپا که همواره بظاهر نگران نقض حقوق بشر و زنان و موضوعات مرتبط با جامعه مدنی ایران است و انواع قطعنامه در شورای اروپا و دگر مجامع بین المللی علیه ایران تصویب و یا حمایت می کند، در اوج جنایات سعودی ها در یمن و نقض مسلم حقوق شیعیان در شرق عربستان و رویکرد دیکتاتورمآبانه حکام کشورهای خلیج فارس به ویژه بحرین نه اینکه سکوت پیشه نکرده بلکه فروش تسلیحات به این کشورها را نیز ادامه داده اند.

ج: مولفه پایانی به خلاء راهبرد دراز مدت، نقشه راه مشخص دراز مدت و اعتماد نسنجیده سیاست مداران کشورمان در نحوه مواجه با اروپاییان بدون توجه به تجربیات گذشته و ارزش های حاکم بر روابط طرفین بر می گردد و این واقعیت تلخ در مورد اکثر دولت های پسا انقلاب اسلامی تکرار شده است؛ به نحوی که اروپاییان در هر دوره با روی کار آمدن دولت جدید در کشورمان خود را مشتاق بسط روابط نشان داده اند در حالی که به مرور و با ورود به مراحل عینی و عملیاتی طرح های دو جانبه و توافقات، اروپاییان به صورت پلکانی پا پس کشیده و با طرح موضوعات تکراری چون حقوق بشر، گروه های مقاومت، برنامه هسته ای صلح آمیز و سامانه دفاع موشکی جمهوری اسلامی، سهل انگاری های خود را توجیه کرده اند.

در مجموع به نظر می‌رسد توفیق طرف ایرانی در مدیریت روابط در دوره جدید از طریق اتخاذ سیاستی مؤثر، واقع‌بینانه و احتیاط آمیز با پرهیز از بزرگ نمایی ها و عدم بهره گیری از موضوعات روابط خارجی در رقابت های سیاسی داخلی و قربانی کردن منافع ملی امکان‌پذیر باشد که براساس آن شرایط بهره‌برداری از نقاط آسیب‌پذیر توسط طرف اروپایی به حداقل برسد. در این مسیر توجه به رایزنی سیاسی و طرح ضرورت تلاش اروپا برای انجام حداقل بخشی از تعهدات ملحوظه در برجام و غیره ضروری است، لذا در این مسیر از مؤلفه‌های دیپلماسی جدید، پویا، زنده‌بودن و اثرپذیری منطقی از تاریخ روابط دو طرف در عین پرهیز از رویکردهای افراطی در این خصوص است و به طور کلی توجه به لزوم تنش‌زدایی در حوزه منطقه‌ای و مبارزه با داعش با هدف برقراری صلح و آرامش در سوریه و عراق، مبارزه با مواد مخدر، همکاری های اقتصادی و انرژی و غیره می تواند از محورهای مهم همکاری ایران اروپا در صورت وجود اراده جدی و بیطرفانه در طرف مقابل باشد. در بخش بعدی نگاهی به همکاری ایران و اروپای شرقی سابق خواهیم داشت.