اخوان المسلمین سودان و تکرار تجربه ای آزموده

نویسنده: محمدرضا عشورى مقدم، کارشناس و پژوهشگر جریان های اسلامی منطقه و شمال آفریقا

دیپلماسی ایرانی: تجربه تاریخی اخوان المسلمین سودان در قبال «کودتا» نسبت به دیگر اخوان‌‌‌ها موضعی متمایز است. شیخ حسن ترابی سه دهه قبل در ماجرای کودتای عمر البشیر علیه دولت صادق المهدی، سهم به سزایی ایفا کرد و خود یک پای کودتا بود. اما آنچنان که در قاموس اخوان المسملین آمده، آنها نباید با انقلاب و کودتا میانه خوبی داشته باشند. با این حال، بعد از سال‌‌‌ها حتی در ماجرای سرنگونی عمر البشیر هم اخوانی‌‌‌ها گرچه سردمدار نبودند اما آنقدر هم متفاوت از قبل عمل نکردند. همان ایام، عادل ابراهیم مرشد اخوان سودان اقدام نظامیان و برکناری البشیر را ستود و در بیانیه‌‌ای رسمی آن را «گامی با اهمیت» خواند. عمده طیف های اسلامگرا در سودان، از «نوگرایانِ» حسن ترابی تا اخوانی‌‌‌های سنتی و سلفی‌‌‌‌ها نیز این «کودتا» را تایید کردند.

اسلامگرایان سیاسی در سودان عمدتا در دو طیف بزرگ جای می‌‌‌گیرند:

۱- جریان اسلامی نوگرا: دکتر حسن الترابی نماینده بارز این جریان است که اساسا مسیر متفاوتی را به لحاظ ریشه ای نسبت به دیگر اسلامگرایان در جهان عرب در پیش گرفت. جریانی که البته سال‌‌‌ها با وجود همکاری با دولت عمر البشیر اما به خصوص در سال‌‌های اخیر مسیر پر فراز و نشیبی را با در مواجهه با دولت و ارتش گذراند.

۲- اسلامگرایان سنتی: اخوان سنتی و سلفگرایان در ادبیات گفتمانی خود نشان دادند که اساسا مخالف کودتا به مثابه یک شیوه مبارزاتی هستند. این موضع، به ویژه پس از تجربهِ تلخ حکمرانیِ مشترکِ ژنرال‌‌ها و اسلامگرایان و سپس جدایی البشیر و الترابی، شدیدتر هم شد. با این حال، موضع عملی این طیف علی رغم انتقادهای جدی که به منش «ترابی» داشت چیز دیگری می‌‌گوید.

ا) مبدأ عملگرایی: اخوانی‌‌‌های جوان و جریان نوگرا که به نظر می‌‌‌رسد همچنان بر اسلوب رهبر معنوی‌‌‌شان پایبندند، می‌‌‌گویند که بر این بارو بوده‌‌اند که با حذف «البشیر» دستکم اسلامگرائی‌‌‌شان از دست یکه‌‌‌تازی‌‌‌های وی رها می‌‌‌شود. با این‌‌حال، به نظر می‌‌‌‌رسد اگر بخواهیم واقع‌‌‌نگر باشیم باید ریشه این «عملگرایی» در حمایت از کودتا ضد البشیر را بیش از هر چیز در نگرانی‌‌‌های این طیف از فضای عمومی حاکم بر سودان در یورش به اسلام سیاسی جستجو کرد. اخوانی که تلاش می‌‌کند با برائت از البشیر بتواند تضمینی برای آینده سیاسی خود در سودان انقلابی کسب کنند.

ب‌)  مبدأ درء المفاسد: در پاسخ به کسانی که می‌‌‌گویند «إن الغایه عند الإخوان تبرّر الوسیله» (برای اخوان، هدف وسیله را توجیه می‌‌‌کند) هستند افرادی که بر قاعده شرعی «درءِ مفاسد» رفتارهای عملگرایانه را تبیین ‌‌کنند. بر پایه همین استدلال است که طیف سنتی اخوان سودان و سلفگرایان، درء مفاسد نظام البشیر را بر جلب مصالح ترجیح می‌‌دهند. به یاد دارم پنج سال قبل که دکتر معتز الخطیب که زمانی مسئولیت برنامه «الشریعه و الحیاه» در شبکه الجزیره با حضور شیخ قرضاوی را برعهده داشت، مقاله ای با عنوان «فتوا در خدمت کودتا» نوشت و منش الازهر در استناد به «درء المفاسد» برای سرنگونی نظام اخوانی مصر را تقبیح کرد. این انتقاد البته به نظر، منطقی می‌‌‌آمد اما چه بسا اگر قرار باشد همین استناد در تجربه اخوانی گنجانده شود به گونه‌‌‌ای دیگر درباره آن بحث کرد.  

در هر حال این یک واقعیت است که تجربه تاریخیِ حرکت اسلامی سودان از دیگر کشورها متفاوت است. بخش مهمی از این قضیه اما به رفتار سیاسی متفاوت حسن ترابی باز می‌‌‌گردد. این مسیر را البته ارزشگذاری نمی‌‌‌کنم به هر حال هر محیط، شرایط و ظروف خاص خود را دارد. اینکه در این مسیر توجیه چه باشد، شرعی باشد یا عرفی، به هر حال، به نام اخوان سودان نوشته شده است. تنها شاید عنوان مطلبی را که چند سال قبل، شیخ محمد حسین یعقوب شیخ سلفی مصر در نقد عملگرایی سلفی مصری و «فقه درء المفاسدی» نوشت بتوان زبان حال خوبی برای امروز دانست. آنجا که نوشتارش را با این عنوان آغاز می‌‌کند: «من یتنازل مره یتنازل دائما» کسی که یک بار تنازل می‌‌‌کند دائما تنازل خواهد کرد.