احتمال عقب نشینی دهلی نو از خرید نفت ایران در سایه عدم تمدید معافیت ها

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 
دیپلماسی ایرانی – همزمان با اقدام ایالات متحده در خصوص عدم تمدید معافیت های ۸ کشور از خرید نفت ایران، نگرانی های جدی در خصوص آینده مناسبات تجاری با مشتریان عمده نفتی کشور شکل گرفت که یکی از مهمترین آنها یقینا کشور هندوستان است، به خصوص این که سال گذشته محمد جواد ظریف در سفری ۳ روزه به هندوستان قراردادهای متعدد تجاری و بانکی را با این کشور به امضا رسانید. اما در سایه این اقدام جدید کاخ سفید مناسبات نفتی ایران با هند تا چه اندازه تحت الشعاع قرار خواهد گرفت؟ آیا نتایج و دستاوردهای سفر سال گذشته ظریف به حاشیه خواهد رفت؟ اقتضائات حضور هندی ها در بندر چابهار به کجا خواهد کشید؟ دیپلماسی ایرانی برای پاسخ به این سوالات و پرسش هایی از این دست، گفت و گویی را با پیرمحمد ملازهی، کارشناس و پژوهشگر مسائل شبه قاره ترتیب داده است که در ادامه از نظر می‌گذرانید:

بعد از اقدام دوشنبه هفته گذشته کاخ سفید مبنی بر عدم تمدید معافیت های تحریمی ۸ کشور از خرید نفت ایران به نظر می رسد که خرید نفت هندوستان به عنوان یکی از مشتریان عمده نفتی ایران تحت الشعاع این اقدام قرار خواهد گرفت. از نگاه شما میزان تأثیرگذاری این تصمیم واشنگتن بر مناسبات ما تا چه اندازه خواهد بود؟ 

در پاسخ به این سوال شما باید عنوان کرد که مجموعه مناسبات نفتی هندوستان با ایران در دو بخش خلاصه می‌شود؛ بخش اول شامل شرکت‌های بزرگ نفتی و گازی هندوستان است که علاوه بر مناسبات خود با ایران، روابط گسترده ای هم با ایالات متحده آمریکا دارند. لذا اگر در یک نگاه منطقی و واقع بینانه نگاه کنیم خواهیم دید که به دلیل سایه سنگین مناسبات تجاری این شرکت ها با آمریکا روابط با جمهوری اسلامی ایران قطع و یا حداقل به شدت کاهش پیدا خواهد کرد. اما بخش دوم شامل شرکت های کوچک و متوسط نفتی است که می‌توان در سایه فعالیت آنها مناسبات نفتی خود را با هندوستان ادامه داد، به شرط این که اراده سیاسی از جانب مسئولین هندی و به خصوص مسئولین منطقه ای و ایالتی این کشور وجود داشته باشد. 

در سایه مواضع تند و منتقدانه مقامات دهلی‌نو در خصوص این اقدام آمریکایی می توان امیدوار بود که هندوستان کماکان به مناسبات خود با ایران ادامه دهد؟

من معتقدم که باید نگاهی واقع‌بینانه را به مسائل و تحولات داشته باشیم. چون شواهد و اخبار حکایت از آن دارد که ماه ها قبل تر هندوستان ارزیابی خود از آینده تنش تهران - واشنگتن داشته و این ارزیابی، هندی ها را به این نتیجه رسانده است که یک جایگزین برای خرید نفت ایران پیدا کنند که به نظر پیدا کرده است و آن امارات متحده عربی است. فلذا در صورتی دهلی نو دیگر از ایران نفت نخرد یقیناً ابوظبی مقصد بعدی هندی‌ها برای خریدن نفت خواهد بود. البته از آن سو اماراتی‌ها هم خبر از تخفیف های خوبی برای هندی‌ها دادند که می‌تواند عامل تشویق کنندای برای خرید نفت باشد. لذا دیگر تمایلی از جانب دهلی‌نو برای تداوم مناسبات نفتی با ایران وجود نخواهد داشت تا از آن سو تنش هایی را با ایالات متحده شکل ندهند. 

پس با این تفاسیر تمام قراردادها و مناسباتی که محمد جواد ظریف سال گذشته در سفر خود به هندوستان داشته است عملا با حاشیه خواهد رفت؟

متاسفانه باید پذیرفت که اکنون فشارهای ایالات متحده آمریکا به قدری جدی است که هندوستان ناچار است از آن تبعیت کند. از آن سو روابط گسترده و پیچیده امروز هند و ایالات متحده آمریکا، به خصوص بعد از بوش پسر به قدری جدی است که این منافع سمت و سوی سیاست های امروز دهلی را تعیین می کند. در این راستا در همین مدت ایالات متحده آمریکا ۱۳ راکتور هسته ای را برای هندی ها بنا کرده است که این حجم از تاسیسات اتمی حتی مغایر با قوانین داخلی خود آمریکا است. مضافا اینکه در منطقه شبه قاره میان پاکستان و هندوستان، اکنون ایالات متحده آمریکا، دهلی نو را به عنوان شریک راهبردی و استراتژیک خود برگزیده است. در همین راستا چند سال پیش به واسطه فشار آمریکا مسئله خط لوله صلح گازی هم متوقف شد، هرچند که هنوز هم این مسئله از دست از دستور کار هندوستان خارج نشده است. پس می بینید که مناسبات تا چه اندازه جدی است. پیرو این نکات اگر به طور صریح و کوتاه بخواهیم به این سوال شما جواب بدیم، بله به احتمال بسیار زیاد بخش اعظم زحمات و قراردادهای وزیر امور خارجه در سفر به هندوستان عملاً بی‌نتیجه خواهد ماند.

پیرو نکاتی که به آن اشاره داشتید آیا مسئله عدم تمدید معافیت ها شامل نگاه راهبردی هندی‌ها به بندر چابهار خواهد شد؟

به نظر من که اساساً ایالات متحده آمریکا بسیار راغب است هندی ها در بندر چابهار نقش پررنگ‌تری داشته باشند تا به عنوان یک عامل در توازن قوا در برابر نقش جدی چینی ها در بندر گوادر پاکستان که در ۶۰ کیلومتری بندر چابهار قرار دارد، عمل کند. در این راستا پکن یک کمربند و جاده مروارید از خود چین تا این بندر کشیده است. مضافاً اینکه علاوه بر نگاه تجاری به این بندر چینی ها به دنبال تأسیس پایگاه های نظامی خود در پاکستان هستند. لذا آمریکا برای افزایش توان خود در برابر نفوذ اقتصادی و نظامی چین در شبه قاره سعی دارد تا شرایطی را فراهم کند که دهلی نو در بندر چابهار نقشی پررنگ تر را بر عهده بگیرد. پس با وجود آن که عدم تمدید معافیت های تحریمی احتمالا خرید نفت هندوستان از ایران تحت الشعاع خواهد داد، اما در عین حال بندر چابهار از نگاه تحریم‌های کاخ سفید مستثنی خواهد بود. چون رقابتی جدی میان پکن و واشنگتن برای افزایش نفوذ در سواحل مکران وجود دارد. البته نگاه نادرست برخی از سران و مقامات ایرانی در خصوص این مسئله هم سبب شده است تا ایالات متحده آمریکا نقشه خود را در این خصوص در منطقه مکران داشته باشد.

منظور شما از نگاه نادرست مقامات ایرانی همان نگاه رقابتی بین بندر چابهار و بندر گوادر پاکستان در قالب دو جریان و خط تجاری "ایندو پاسیفیک" و "آسیا پاسیفیک" است؟

بله متاسفانه باید گفت که در این خصوص نگاه رقابتی غلطی وجود دارد. البته در این میان یک نگاه منعطف و عقلانی هم وجود دارد که بیشتر از جانب چینی ها مطرح است. در این رابطه پکن اعتقاد دارد که می‌توان با اتصال این دو بندر به همدیگر ظرفیت این منطقه را بیش از پیش بالا ببرد. حتی چینی ها بارها درخواست کرده اند که خط مشترک راه آهن را با هزینه خود میان بندر گوادر و چابهار احداث کنند، اما نگاه رقابتی بندر چابهار با بندر گوادر مانع آن بوده است. من معتقدم که باید اجازه داد تا بستر برای حضور آلمانی ها، چینی ها و ژاپنی ها و دیگر کشورها در بندر چابهار شکل گیرد و نباید آن را تنها در اختیار دهلی‌نو قرار داد. اما در مقابل پاکستان به مراتب هوشمندتر از ایران عمل کرده است و در بندر گوادر، اگرچه چینی ها حضور پررنگ دارند، اما اجازه ورود به همه کشورها برای سرمایه گذاری و حضور جدی در حوزه تجاری داده شده است که بندر چابهار هم می توانست چنین وضعیتی داشته باشد که متاسفانه تاکنون از آن بی‌بهره است. هرچند که به نظر من در آینده نزدیک تهران زمانی که به واقعیت ها پی ببرد احتمالا در نگاه خود تجدید نظر خواهد کرد.