عراق باروتی از خشم اجتماعی جوانان

نویسنده: سید علی موسوی خلخالی

دیپلماسی ایرانی: تظاهرات در عراق همچنان ادامه دارد. اگر چه دیگر به شدت و حدت سابق نیست و از حجم آن کاسته شده است اما همچنان ادامه دارد. شبکه های خبری می گویند اعتراض ها در شهرهای بغداد و نجف اشرف و بصره ادامه دارد اما دیگر مثل سابق پرشور نیست و از تعداد تظاهرکنندگان کاسته شده است. گفته می شود جمعه ای که گذشت، تعداد تظاهرکنندگان در نجف تنها 300 نفر بود.

این بار اعتراض های عراق با اعتراض های مشابه سابق تا اندازه ای تفاوت دارد. تظاهرات کمی رنگ و بوی خشونت به خود گرفته و تظاهرکنندگان مقرهای احزاب، ساختمان های دولتی، استانداری ها و حتی وسایل عمومی را آتش زدند. حتی در برخی موارد خودروهای مردم عادی نیز آسیب دید. آخرین آمار از کشته و زخمی ها از مرگ سه نفر و زخمی شدن دست کم 56 نفر دیگر در پی برخورد معترضان با نیروهای امنیتی یا مدافعان دفاتر احزاب و جریان های سیاسی حکایت دارد.

این که اعتراض ها به حق است و مردم از وضعیت سوء خدمات رسانی به ستوه آمده اند و مشکلات فعلی را متوجه دولتمردان و احزابی می دانند که در تشکیل دولت و حاکمیت فعلی عراق نقش دارند، حق با آنهاست و هر گونه مذمتی در این باره پاک کردن صورت مساله و فرافکنی برای فرار از واقعیت است. اما آن چه پذیرفتنی نیست، به خشونت کشیده شدن اعتراض هاست که متاسفانه کشته و زخمی هایی در بر داشته است. اما در این باره هم باید گفت، وقتی شهروندان به ستوه می آیند، آن هم در آن گرمای طاقت فرسا و شدید عراق که درجه حرارت به بالای 50 درجه می رسد و در مناطق جنوبی رطوبت به 90 درصد نزدیک می شود، طبیعی است که تظاهرکنندگان به شدت خشمگین شوند و بی توجه به عواقب کارشان دست به اقدام خشونت آمیز بزنند؛ جامعه شناسان سیاسی خشونت ناشی از تظاهرات را به اوج رسیدن خشم اجتماعی توصیف می کنند.

اعتراض های عراق این بار یک ویژگی بارز دارد و آن سن تظاهرکنندگان است. به گفته منابع امنیتی عراقی سن تظاهرکنندگان 16 تا 22 سال است. پرسش این است که در جامعه بازی مثل عراق چرا باید جوانانی به این کم سنی دست به تظاهرات خشونت آمیز بزنند؟

برای پاسخ به این واقعیت در کنار خشم اجتماعی باید عوامل دیگری را نیز جستجو کنیم. اول این که از زمان سقوط صدام حسین 15 سال می گذرد و جوان 16 تا 22 ساله، دوران ستم رژیم بعثی را به عینه ندیده یا اگر دیده به دلیل صغر سن درک نکرده است. همه آن چه او از دوره استبداد بعثی می داند شنیده هایی است که از بزرگترها یا رسانه ها یا مقامات به او گفته شده است. او به شخصه تجربه سرکوب را ندارد و معنای سرکوب آزادی اعتراض را درک نمی کند برای همین آزادانه تر از بزرگترانش اعتراض می کند و چون فضای باز اعتراض وجود دارد آسان تر به خشونت دست می زند. او حتی ممکن است تبعات و هزینه های شعاری که سر می دهد را نیز درک نکند.

عامل دیگر به مساله بیکاری باز می گردد. جامعه شناسان عموما برای بررسی رخدادهای اعتراض اجتماعی که به تظاهرات منجر می شود، در اولین گام به سراغ نرخ بیکاری آن کشورها می روند. آدریان لفت ویچ، دکترای علوم سیاسی که آفریقای جنوبی – انگلیسی است در کتاب «دموکراسی و توسعه» یادآور می شود که در اعتراض های اجتماعی قبل از هر چیز باید به سراغ نرخ بیکاری کشورها رفت. وی می گوید هر چه نرخ بیکاری در کشورها بیشتر باشد، احتمال شکل گیری جنبش های اعتراضی بیشتر می شود. وی همچنین می گوید هر چه سن افراد بیکار در کشورها پایین تر باشد، احتمال این که اعتراض ها به خشونت کشیده شود، بیشتر می شود، چون ناپختگی سیاسی، شور و حال جوانی و ماجراجویی بر رفتارهای اعتراض کنندگان تاثیر مستقیم می گذارد. اگر این نظریه لفت ویچ را سنگ محک بگیریم و بخواهیم اعتراض های اخیر عراق را به واسطه آن بسنجیم، در می یابیم که بیکاری در اعتراض های مردمی عراق نقش مستقیم دارد. به گفته مقام های عراقی نرخ بیکاری در این کشور در حدود 18 درصد است. علی بابان، رئیس اسبق وزارت بودجه و برنامه ریزی عراق در گفت وگویی نرخ بیکاری در عراق را تا سال 2014 در حدود 25 درصد دانسته بود. سازمان ملل متحد نرخ بیکاری در عراق را تا سال 2015 در حدود 19.7 تا 23 درصد برآورد کرده است. اگر بخواهیم میانگین این رقم را بگیریم به رقم حدود 20 درصد می رسیم، این یعنی این که از هر 5 نفر در عراق یک نفر بیکار است. حال اگر بخواهیم نرخ جوانگرایی در جمعیت عراق را بسنجیم در می یابیم میانگین سنی مردم عراق بین 22 تا 29 سال است. به عبارتی اکثریت جمعیت عراق را جوانان تشکیل می دهند. جوانانی که از امکانات کافی و مطلوب برای تحصیل برخوردار نیستند، با مشکل بیکاری دست و پنجه نرم می کنند و در عین حال بسیاری از آنها در خانواده های فقیر و تهیدست عراق به سر می برند. به این موارد خانواده های آسیب دیده از جنگ و تروریسم را نیز باید افزود. چنین فردی در کنار کمبود خدمات اجتماعی، طبیعی است که احساس غبن و سرخوردگی می کند و به سمت تظاهرات و خشونت متمایل می شود. حالا اگر وضعیت جغرافیایی عراق و فصل داغ تابستان را هم بیفزاییم طغیان آنها را بهتر درک می کنیم. مطابق با نظریه لفت ویچ که هر چه سن اعتراض کنندگان پایین تر باشد احتمال به خشونت کشیده شدن اعتراض ها بیشتر می شود، می توانیم این را هم درک کنیم که چرا اعتراض ها به خشونت کشیده شدند.

عراق روی باروتی از خشم اجتماعی نشسته است. این خشم اگر مهار نشود می تواند عواقب وخیمی در پی داشته باشد. این که برخی جریان های سیاسی از جمله جریان حکمت معتقدند که باید هر چه سریع تر دولت تشکیل شود، کاملا صحیح و منطبق با خواسته مردم است. مردم خسته اند و اگر دولتمردان نتوانند کاری از پیش ببرند آن گاه ممکن است اوضاع وخیم تر شود و اتفاقات پیش بینی نشده ای روی دهد. جوانی که امروز به زحمت ساکت می شود و به خود می قبولاند که فعلا به اعتراضش پایان دهد و همچنین نخستین اعتراض خیابانی اش را تجربه می کند، فردا روزی راحت تر و آسان تر به خیابان خواهد آمد.