ترکیه، دوست سابق آمریکا و متحد جدید ایران و روسیه

نویسنده: دیلیپ هیرو

دیپلماسی ایرانی: ترکیه، به عنوان کشوری با دموکراسی عملگرا و تنها عضو با اکثریت مسلمان ناتو، اغلب به عنوان مدلی از سوی ایالات متحده برای کشورهای استبدادی عرب در خاورمیانه معرفی می شود. زمانی که بهار عربی در خاورمیانه رخ داد، رهبر ترکیه، رجب طیب اردوغان آن را به عنوان فرصتی دید تا به شکلی فعال این ایده را در میان معترضان عرب گسترده کند. اما بهار عربی خیلی زود به زمستان مبدل شد و رابطه اردوغان با ناتو به شکلی قابل توجه تغییر کرد.

ترکیه درحالی که عضویت خود در ناتو را حفظ کرد، به بخشی از نیروی به رهبری روسیه در جنگ داخلی سوریه تبدیل شد. ترکیه تصمیم گرفت از روسیه موشک های S-400 خریدای کند و این اخطاری برای شرکای ناتو بود. علاوه بر این، پروژه خط لوله ترک استریم را نیز باید مد نظر قرار داد. پروژه ای که گاز روسیه را به ترکیه منتقل کرده و از این طریق به جنوب اروپا فرستاده می شود. کلید درک این پدیده، بررسی جغرافیای سیاسی و اقتصادی جمهوری ترکیه به صورت جدا و مشترک است.

همه چیز به سوخت برمی گردد

در داخل کشور، کودتای ناموفق جولای 2016 لحظه ای تعیین کننده در سیاست خارجی جمهوری ترکیه است. ولادیمیر پوتین نخستین رئیس جمهوری و رهبر خارجی بود که به رجب طیب اردوغان برای جمع کردن ماجرای کودتا تبریک گفت. وزیر امور خارجه ایران، جواد ظریف حتی زودتر از پوتین در توییتر پیام فرستاد: «ثبات و دموکراسی در ترکیه اهمیتی فوق العاده دارد.» در پی این کار، حسن روحانی گفت وگویی تلفنی با رجب طیب اردوغان انجام داد و گفت که تلاش برای این کودتا «آزمایشی برای مشخص شدن دوستان و دشمنان داخلی و خارجی شما است.» با جمعیت نزدیک به 80 میلیون نفری و شرایط زندگی با ثبات، ترکیه نیازهایی فوری و اساسی به منابع قابل اعتماد گاز طبیعی دارد. ترکیه جز زغال سنگ هیچ ذخیره هیدروکربنی ندارد. منابع اصلی تامین گاز ترکیه، روسیه و ایران هستند که به ترتیب 60 درصد و 30 درصد از مجموع گاز مورد نیاز ترکیه را فراهم کرده و مابقی از سوی آذربایجان تامین می شود. رابطه ای مستقیم میان استانداردهای زندگی و مصرف انرژی وجود دارد. گاز طبیعی اکثرا برای پخت و پز در ترکیه استفاده می شود و به این ترتیب به طور سالانه منعکس کننده استانداردهای زندگی این کشور است.

شرکت دولتی گاز روسیه، یعنی گازپروم، تامین کننده گاز چندین کشور اروپایی از طریق خط لوله های اوکراین است. به منظور کاهش وابستگی به اوکراین برای صادرات گاز، مسکو با این طرحی ویژه (گاز به جنوب) پیش آمد تا گاز خود را به بخش های دیگر اروپا ارسال کند. این پروژه تا زمان ضبط شبه جزیره کرملین از سوی مسکو پیش رفت و کشورهای اتحادیه اروپا تحریم های اقتصادی علیه روسیه اعمال کردند. همه این مسائل درب را برای همکاری اقتصادی روسیه ـ ترکیه باز کرد. در ماه دسامبر پوتین پروژه گاز به جنوب را کنسل کرد و آن را با پروژه ترک استریم به ارزش 13,74میلیارد دلار جایگزین کرد. این خط لوله قرار است تا سال 2020 گاز روسیه را به جنوب اروپا و از طریق ترکیه و بلغارستان منتقل کند. این پروژه شامل کاشت خط لوله در دریای سیاه در غرب ترکیه و 900 کیلومتر لوله کشی است. حتی بحران ایجاد شده بین مسکو و آنکارا در پی سقوط جت جنگنده روسیه در مرزهای سوریه در نوامبر 2015، خللی در این پروژه بزرگ ایجاد نکرد. هرچند روسیه تحریم های اقتصادی علیه آنکارا وضع کرد. بلافاصله پس از پیام پوتین درباره کودتای ترکیه، اردوغان با جتی به سن پترزبورگ رفت و از همتای روسی خود تشکر کرد و در پاسخ پوتین تحریم های اقتصادی را برداشت.

از زاویه سوریه

اردوغان که در ابتدا برای خلع اسد تلاش می کرد با تعدیل موقعیت خود از حکومت بشار اسد محافظت کرد. این کشور به جای موافقت با آمریکا روی طرح ایجاد منطقه ویژه کردها همکاری با پوتین برای پایان دادن به جنگ داخلی سوریه را انتخاب کرد. پس از میزبانی از اردوغان و روحانی در اجلاس سوچی، پوتین گفت: «شبه نظامیان در سوریه ضربه ای قاطع به دشمن وارد کرده اند و درحال حاضر شانس پایان دادن به چندین سال جنگ داخلی وجود دارد.» دز 12نوامبر ترکیه اعلام کرد که قراردادی برای خرید موشک های S-400از روسیه به امضا رسانده و عدم تایید سایر اعضای ناتو علی الخصوص ایالات متحده را نادیده گرفت. در اواسط دسامبر پوتین و اردوغان پیشنها کردند که آستانه، پایتخت قزاقستان محل مذاکرات صلح سوریه باشد. در 20 دسامبر، وزیر امور خارجه ایران، محمد جواد ظریف به مذاکرات آستانه پیوست. با معکوس شدن سیاست های گذشته حالا ایران و ترکیه در یک جبهه در بحران سوریه حضور داشتند.

ترکیه در بین نخستین کشورهایی بود که جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت. سیاست نه شرقی، نه غربی هر دو کشور باعث شد تا ارتباطات نزدیکی در سال های 1980 بین دو کشور همسایه برقرار شود. با ضعیف شدن اتحاد جماهیر شوری در سال های 1990، 5 کشور عضو اتحاد شوروی با اکثریت مسلمان یعنی قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان تلاش کردند تا هویتی جدید پیدا کنند. واشنگتن به آنها توصیه کرد از مدل ترکیه یعنی دموکراسی سکولار تقلید کرده و از مدل اسلامی ایران اجتناب کنند.

این توصیه تا سال 1996 و زمانی که نجم الدین ارباکان، رهبری حزب اسلامی رفاه نخست وزیر ترکیه شد ادامه داشت. دو ماه بعد او تحریم های واشنگتن علیه ایران و لیبی را با امضای قرار داد 23 میلیارد دلاری گازی نقض و از تهران بازدید کرد. ترکیه واردات گاز از ایران را سال 1999 آغاز کرد و این کار تا 20 سال بعد نیز ادامه پیدا کرد و حجم این واردات افزایش یافت. ارتش ترکیه در سال 1997 ارباکان را مجبور به استعفا کرد اما معامله او با ایران دست نخورده باقی ماند.

با پیروزی حزب عدالت و توسعه ترکیه در نوامبر 2002 که جانشین میانه رو حزب رفاه بود، رابطه دیپلماتیک میان دو همسایه افزایش یافت. در سال 2009، آنکارا بیش از 4 میلیارد دلار در فاز 6 و 7 گاز پارس جنوبی سرمایه گذاری کرد که مجموع ذخایر آن 14 تریلیون متر مکعب یا 8 درصد از ذخیره کل جهان بود. دوره هایی از اختلاف نظر نیز بین دو کشور وجود داشت. زمانی که ترکیه میزبان استقرار سپر موشکی ناتو در سپتامبر 2011 شد، محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری وقت ایران ادعا کرد که سپر دفاعی طرحی آمریکایی برای محافظت از اسرائیل است و برای حمله به تاسیسات هسته ای ایران مورد استفاده قرار می گیرد. وزیر دفاع ترکیه، ایزمت ایلماز، گزارش کرد که هدف این سسیتم دفاع موشکی تامین امنیت ترکیه و اروپاست. در جنگ داخلی سوریه در سال 2012، ترکیه و ایران در دو سوی متفاوت قرار گرفتند. زمانی که سعودی ها دخالت نظامی در یمن را در مارس 2015 آغاز کردند اردوغان در مصاحبه با فرانس 24 گفت: «ما از مداخله عربستان سعودی در یمن حمایت می کنیم» و اضافه کرد: «ایران باید حمایت از گروه های تروریستی را رها کند.»

ترکیه و ایران اما پیش از سفر پیش بینی شده اردوغان به تهران در تاریخ 1 آوریل هشت قرارداد همکاری اقتصادی امضا کرده اند. دو طرف هدف خود را تجارت دو طرفه 30 میلیارد دلاری قرار داده اند و در حال حاضر به 14 میلیارد حجم تجاری رسیده اند و امیدوارند که با برداشته شدن تحریم ها بتوانند این مسیر را ادامه دهند. هرچند حجم تجارت مشترک دو کشور در سال 2016 به 9,67 میلیارد دلار کاهش پیدا کرد. اردوغان با روحانی ملاقات کرد و در کنفرانس خبری مشترک او میزبان خود را «برادر من» خطاب و تاکید کرد که ایران و ترکیه باید دست به دست هم داده و صلح را برای بحران یمن به ارمغان آورند. با قوی تر شدن رابطه ایران و ترکیه در ژوئن 2017 و در طول بحران قطر که با قصد سعودی برای منزوی کردن دیپلماتیک و اقتصادی قطر، ایران و ترکیه فعالانه به کمک قطر رفتند. در تمام موارد گفته شده منافع اقتصادی دلیلی مهم و عمده بودند. ایران میدان گازی غول پیکر و مشترکی را با قطر دارد و ترکیه شریکی مهم در ساخت و ساز استادیوم های جام جهانی فوتبال 2022 قطر است.

منبع: ییل گلوبال/ مترجم: روزبه آرش

انتشار اولیه: پنج شنبه 19 بهمن 1396 / انتشار مجدد: یکشنبه 6 اسفند 1396