مقصر ظهور داعش بوش است یا اوباما؟

در ماه می، جب بوش پس از جلسه ای در شهر رنوی نوادا، مشغول امضا دادن بود که دانشجویی 19 ساله او را به چالش کشید. بوش در سخنرانیش، علت ظهور داعش را تصمیم اوباما نسبت به خروج نیروهای آمریکا از عراق عنوان کرده بود.
 

به گزارش فرادید به نقل از نیوزویک، اما ایوی زیدریچ، دانشجوی علوم سیاسی در دانشگاه نوادا، با او موافق نبود و می گفت که تکامل این گروه به بسیار پیش از آن باز می گشته و آغازش به زمان بوش می رسیده است. او فریاد زد: "برادر خودتان داعش را درست کرد."
 
جب بوش حرف او را قطع کرد. او پاسخ داد که برادرش کاری در جهت بازگرداندن ثبات به عراق انجام داده که اگر اوباما بخشی از نیروهای آمریکا را در عراق نگاه می داشت، ادامه پیدا می کرد. او گفت: "ما در حال حاضر با بی ثباتی بسیار بیشتری مواجهیم، به این خاطر که آمریکایی ها جا زدند."

 
این مکالمۀ کوتاه، به بحثی در میان جمهوری خواهان حاضر در رقابتهای ریاست جمهوری 2016 دامن زده است که روز به روز داغتر می شود: سیاستهای چه کسی به ایجاد داعش منجر شد؟ و برنامۀ نامزدها برای مقابله با گسترده ترین گروه تروریستی جهان چیست؟ اکثر کاندیداهای جمهوری خواه به روایتی ساده و به نفع خودشان قناعت کرده اند: اوباما مقصر است، چرا که رشد داعش در دوران او صورت گرفت. عجیب نیست که اعضای دولت با این نظر مخالف باشند. آنها نیز همچون زیدریچ، به اشتباهات بوش اشاره می کنند.
 
با این وجود، بنا به گفته های مقامات سابق و تحلیلگران خاورمیانه، ظهور داعش بسیار پیچیده تر از این حرفهاست. اگرچه بوش و اوباما هر دو بخشی از تقصیر را بر گردن دارند، اما داعش بدون کمک رهبران و هوادارانشان در عراق، سوریه، ترکیه و پادشاهی های حوزۀ خلیج فارس، نمی توانست به چنین گروه آّبدیده و مهیا برای جنگی تبدیل شود. حمایت این کشورها از داعش، با وجود مخالفتهای واشنگتن، نشان دهندۀ محدودیت میزان نفوذ و قدرت آمریکا در منطقه است. یا آنگونه داگلاس اولیوانت، رییس سابق بخش عراقِ شورای امنیت ملی در دولتهای بوش و اوباما، می گوید: "ما آمریکایی ها نقش دوم هستیم، نه نقش اصلی."
 
پایان دادن به اشغال
سر و کلۀ جد داعش، یعنی القاعدۀ عراق، در سال 2004 به بهانۀ مقاومت در برابر اشغالگری آمریکا، پیدا شد. این گروه به رهبری ابومصعب زرقاوی، یک اردنی، از سنی هایی تشکیل شده بود که اغلب سربازان پیشین ارتش عراق بودند که با انحلال ارتش عراق به دست دولت بوش، حالا بیکار شده بودند. زرقاوی و اعضای گروهش با استفاده از مهاجمان انتخاری و بمبهای دست ساز به نیروهای آمریکایی و مساجد شیعیان حمله می کردند تا آمریکایی ها را مجبور به خروج از عراق کنند، به جنگ فرقه ای دامن بزنند و خلافت اسلامی در عراق به راه بیاندازند.
 
گروه از همان ابتدا متحمل شکستهای سنگینی شد. در سال 2006، ایالات متحده زرقاوی را در یک حملۀ هوایی کشت. یک سال بعد، نیروهای آمریکایی با سنی های عراق که متوجه پوچ بودن نظرات وحشیانه و بنیادگرایانۀ زرقاوی شده بودند، متحد شدند. تا سال 2008، مجموع این عوامل دست به دست هم دادند، و شبه نظامیان القاعده به کشور همسایه، سوریه، رانده شدند. بدین ترتیب، از میزان خشونتها در عراق تا حد زیادی کاسته شد. سپس، جورج بوش به توافقی با عراق دست یافت. توافقی که توسط پارلمان عراق تصویب شد و طبق آن نیروهای آمریکایی اجازه داشتند ضمن مصونیت در برابر بازداشت و پیگرد، تا سال 2011 در این کشور بمانند.
 
مشخص شد که این تایید جنبۀ موقت داشته است. همزمان که آمریکا برای خارج کردن نیروهایش از عراق آماده می شد، اوباما مذاکره برای رسیدن به توافقی مشابه را آغاز کرد. هدف او باقی گذاشتن 5000 سرباز آمریکایی در عراق بود تا به عراقی ها آموزش دهند و در عملیات ضدتروریسم به آنها کمک کنند. اما مذاکرات خوب پیش نرفت. نه تنها مقتدی صدر، روحانی ضدآمریکایی شیعه، تهدید کرد که شبه نظامیان تحت فرمانش را بر ضد نیروهای آمریکایی به جا مانده بسیج خواهد کرد، بلکه نخست وزیر دولت جدید آن زمان عراق، یعنی نوری المالکی نیز مجبور شد که بپذیرد، اغلب عراقیها خواهان پایان اشغال بودند.
 
جیمز جفری، مشاور امنیت ملی در دوران بوش و سفیر آمریکا در عراق در دوران اوباما، می گوید: "وجود نیروهای خارجی در یک کشور، مسئله ای غیرطبیعی است. اعطای مصونیت قضایی به آنها، غیرطبیعی تر هم هست. از آنجایی که عراق به یک دموکراسی پارلمانی بدل شده بود، این موضوع نیازمند تایید پارلمان بود. و پارلمان هم حاضر به اعطای چنین مصونیتی نبود."
 
در حالی که زمان رو به اتمام بود، اوباما مذاکرات را خاتمه بخشید. تا پایان سال 2011، همۀ نیروهای آمریکایی از عراق خارج شده بودند و اوباما درگیر تلاش برای انتخاب مجددش بود، آن هم در حالیکه یکی از وعده هایش پایان دادن به جنگ عراق بود. چیزی نگذشت که مالکی، نخست وزیر، یک عملیات فرقه ای علیه سنی های عراق ترتیب داد و به اتهام خیانت، مقامات ارشد سنی را بازداشت کرد و مابقی را مجبور به تبعید کرد. او بدین ترتیب توازن فرقه ای شکننده ای که اشغال عراق به دست آمریکا ایجاد کرده بود را بر هم زد.
 
تا سه سال بعد، المالکی چنان موجب سرخوردگی سنی ها شده بود که وقتی جنگجویان داعش شروع به سرازیر شدن به عراق کردند، برای عقاید ضدشیعی خود در برخی از مناطق سنی نشین گوش شنوا یافتند. تابستان گذشته، وقتی که نیروهای داعش در شمال غربی کشور پیشروی می کردند، سربازان عراقی فرار می کردند و سنی ها با هدایای سنتی اعراب، یعنی برنج و گل، از شبه نظامیان استقبال می کردند. الیوت ایبرامز، مشاور ارشد بوش در امور خاورمیانه می گوید: "من نمی توانم اثبات کنم که به هر روی (توازن قدرت فرقه ای در عراق) فرو نمی پاشید. اما فکر می کنم که اگر مثلاً 10000 نیرو در عراق باقی می گذاشتیم، شانس بسیار بیشتری داشتیم."
 
وجود تعدادی نیروی آمریکایی در عراق می توانست آموزش بهتر ارتش عراق و دسترسی به اطلاعات بیشتر در مورد داعش را به همراه داشته باشد. اما سایر تحلیلگران بر این نظر که چنین نیرویی می توانست مانعِ داعش شود، که حال به شعاری برای جمهوری خواهان هم بدل شده، می تازند. جفری در مقاله ای برای وال استریت ژورنال نوشته بود: "شکافهای فرقه ای در عراق، که داعش از آن سواستفاده می کند، ریشه های عمیقی دارند که نیروهای ما با تمام قوا نتوانستند درمانی برایش پیدا کنند، 5000 نیروی آموزش دهنده که تحت محدودیتهای عراقیها باید کار می کردند، چطور از پس چنین کاری برمی آمدند؟"
 
اولیوانت، که در حال حاضر تحلیلگر امنیت ملی در بنیاد آمریکای نو است، با این تحلیل موافق است و می گوید: "آیا من آرزو دارم که ای کاش آقای اوباما تمرکز بیشتری بر عراق می داشت؟ مسلماً. اما این وقایع اغلب از کنترل او خارج بوده اند."
 
خشن تر از القاعده
اگرچه برخی از تحلیلگران در مورد توانایی اوباما در متوقف کردن داعش در عراق تردید دارند، اما همگی بر این باورند که او می توانسته کارهای بیشتری برای متوقف کردن این گروه در سوریه انجام دهد. به غیر از رند پال، همۀ نامزدهای جمهوری خواه متفق القولند که اوباما در مقابل بشار اسد "بی عملی" به خرج داده است. و چندین مقام سابق دولت اوباما نیز هم همین نظر را دارند. آنها می گویند که ایالات متحده می بایست در شروع جنگ، زمانی داعش و سایر گروههای اسلامگرا در موضع ضعف بودند، از شورشیان معتدل سوری حمایت می کرده است. جفری می گوید: "داعشی که امروز با آن مواجهیم، تولید سوریه است. و این تقصیر اوباماست."
 
تحلیلگران خاورمیانه به این موضوع اشاره می کنند که عملیات آمریکا در عراق و هوشیاری مردم این کشور توانست القاعده را در عراق ضعیف کند، اما آن را از بین نبرد. کسانی که به آنسوی مرز در سوریه گریختند، به جبهه نصرت، شعبۀ القاعده در سوریه، پیوستند. تا سال 2012، هر دو گروه منشعب از القاعده، نقش مهمی در جنگ علیه اسد ایفا می کردند. جنگی که خیلی زود به جنگی خونین و فرسایشی بدل می شد.
 
از آنجایی که اسد مورد حمایت ایران است، مقامات سنی و حامیان متمول در ترکیه و امیرنشین های خلیج فارس شروع به تزریق سلاح و پول به جبهۀ شورشیان کردند. آنها به این تروریستها به دیدۀ مدافعان قلب دنیای اهل سنت در مقابل دست نشاندگان ایران نگاه می کردند. چیزی نگذشت که شبه نظامیان عراقی هویتی مستقل از القاعده برای خود ایجاد کردند و نام "حکومت اسلامی عراق و شام" را بر خود گذاشتند. آنها خیلی زود رو به استفاده از عوارضی های مرزی، باجگیری و اشغال میدانهای نفتی برای تامین مالی فعالیتهای خود آوردند.
 
این جنگجویان نه تنها از قویترین گروهها میان شورشیان سوری بودند، بلکه متوحشترین آنها نیز بودند. در واقع آنها چنان خشن بودند که رهبری اصلی القاعده در پاکستان با آنها قطع رابطه کرد و دلیل آن را نیز ذبح پیروان ادیان دیگر توسط داعش بیان نمود. سال گذشته، این گروه در سرزمین های تحت کنترلش خلافت اعلام کرد و کمپینی پیچیده را در شبکه های اجتماعی برای جذب نیرو به راه انداخت.
 
امروز، با وجود ده ماه حملۀ هوایی به مواضع داعش در عراق و سوریه، این گروه همچنان قلمرو وسیعی را تحت اشغال دارد و برخی می گویند که بمبارانهای ایالات متحده به صورت غیرمستقیم باعث تقویت بشار اسد شده است. اوایل این ماه، جان آلن، ژنرال بازنشسته و فرستادۀ ارشد آمریکا در ائتلاف ضد داعش گفت که شبه نظامیان شیعۀ آموزش دیده توسط ایران، برای بازپس گیری مناطق اشغال عراق مورد نیاز خواهند بود. از طرف دیگر، رابرت فورد، سفیر سابق آمریکا در سوریه، که در اعتراض به سیاست اوباما در این کشور استعفا کرده بود، اخیراً هشدار داده است که همکاری غیرمستقیم آمریکا با ایران تنها "به گفتمان داعش برای جذب نیرو کمک خواهد کرد."
 
شاید. اما حامیان اوباما، همچون فیل گوردون که اخیراً از سمت مشاور خاورمیانۀ او در شورای امنیت ملی کنار رفته است، نگرشی واقعگرایانه نسبت به وضعیت پیچیدۀ خاورمیانه نشان می دهند. او در مقاله ای نوشته است: "ایالات متحده گزینۀ خوب در اختیار ندارد. برخی از راهکارهای ارائه شده برای مقابله با نارسایی های منطقه، از قبیل دخالت نظامی آمریکا به منظور "تغییر" یا "بازآرایی" منطقه یا تنها به منظور قدرتنمایی در مقابل رقبا، به احتمال زیاد تنها به بدتر شدن اوضاع خواهد انجامید. این امر را از عواقب دخالت آمریکا در عراق به خوبی می توان دریافت.
 
اندرو باسویچ، کلنل سابق ارتش و تاریخ نویس نظامی، با این حرف موافق است. چنانچه اخیراً در مستندی گفته است: "وقتی که از الزامات صحبت می کنیم؛ از نظر من جدی گرفتن تاریخ هم یک الزام اخلاقی است. می بایست از اشتباهات گذشته درس بگیریم."
 
"آنها به او گفتند که گورت را گم کن"
این درسی است که به نظر می رسد بسیاری از نامزدهای جمهوری خواه از آن غافلند. لیندزی گراهام، سناتور کارولینای جنوبی، وعده داده است که 10000 نیرو به عراق بفرستاد، و مارکو روبیو، سناتور فلوریدا نیز پیشنهاد استفاده از نیروهای ویژۀ ایالات متحده برای شکست دادن جهادی ها را مطرح کرده است. جب بوش هنوز نگفته که روشش برای مقابله با داعش چیست. کاندیدای اصلی دموکراتها، هیلاری کلینتون نیز در این موضوع اظهار نظری نکرده است. اما تقریباً هیچ کس از استراتژی اوباما حمایت نکرده است. استراتژی ای که طبق آن 450 آموزش دهندۀ نظامی دیگر، به هزاران آموزش دهنده ای که در حال حاضر در آنجا حضور دارند اضافه می شوند.
 
عدم تمایل دولت به فرستادن نیرو به عراق، احتمالاً به افکار عمومی بازمی گردد. در سال 2013، وقتی که اوباما تلاش کرد تا تایید کنگره برای بمباران سوریه را دریافت کند، نتوانست در میان کل اعضای سنا و مجلس نمایندگان بیش از صد رای را جلب کند. اولیوانت می گوید: "مردم آمریکا دلشان نمی خواست وارد جنگ سوریه شوند. وقتی که اوباما سعی کرد آنها را به این جنگ بکشاند، به او گفتند که گورت را گم کن."
 
از آن زمان تاکنون، تغییر عمده ای صورت نگرفته است. بنا بر نظرسنجی ای که موسسۀ مک کلاچی-ماریست انجام داده است، اکثر آمریکایی ها از حملات هوایی محدود علیه داعش پشتیبانی می کنند، اما در به کارگیری شمار زیادی از نیروهای زمینی تردید دارند. بدین ترتیب، چنانچه حملۀ تروریستی بزرگی در خاک آمریکا رخ ندهد، بعید است که مردم از کاندیدای جنگ طلبی نظیر جورج دبلیو بوش حمایت کنند؛ خواه آن فرد برادر جورج بوش باشد یا هر کس دیگر.
 
اولیوانت می گوید: "ما هنوز از شوک عراق خلاص نشده ایم. بعید است که نامزد ریاست جمهوری ای بتواند مردم را به نیاز به جنگی دیگر قانع کند."