روسیه دوست واقعی ایران است؟

نویسنده: نیکلای کوژانف[1]

دیپلماسی ایرانی: تحلیلگران روسی پس از چهارمین اجلاس کشورهای حوزه خزر در 29 سپتامبر 2014، بر این عقیده اتفاق نظر داشتند که روابط مسکو – تهران، پس از یک دوره سرد در سال های ریاست جمهوری مدودف، شاهد یک رنسانس است. پوتین، در حاشیه اجلاس، با همتای ایرانی خود، حسن روحانی، ملاقات کرد. طرفین بر مواضع گذشته خود برای توسعه بیشتر روابط اقتصادی و سیاسی و همچنین ادامه گفتگوها در موضوعات منطقه ای تاکید ورزیدند.

حقیقتا، ایران و روسیه در گفتگوهای مربوط به افغانستان، قفقاز، عراق، سوریه و آسیای مرکزی پس از فروپاشی شوروی، مشارکت عمیقی دارند. مسکو و تهران بازیگران کلیدی مذاکرات مربوط به رژیم حقوقی دریای خزر هستند. آنها همچنین در مبارزه با قاچاق مواد مخدر و انسان، جرائم فرامرزی و سازمان های تروریستی آسیا با یکدیگر همکاری می کنند.

کرملین این واقعیت را که توافق بین ایران و 1+5 ممکن است به نفع مسکو باشد انکار نمی کند و روسیه تلاش قابل توجهی برای حل و فصل مشکل برنامه هسته ای ایران داشته است. توافق هسته ای ایران، تحریم هایی را که مانع فعالیت اقتصادی روسیه در جمهوری اسلامی بوده است از سر راه بر می دارد و نتیجتا ایران "کانون درگیری" دیگری در منطقه پیرامونی  کشورهای مستقل مشترک المنافع (CIS) – سازمان منطقه ای متشکل از جمهوری های  شوروی سابق – نخواهد شد.

گفتگوی سیاسی

سطح گفتگوهای مسکو و تهران در تاریخ روسیه جدید بی سابقه بوده است. پوتین و روحانی، ظرف 12 ماه گذشته، با یکدیگر چهار بار ملاقات کرده اند. نشست های در سطح وزیران دو کشور تقریبا هر ماه انجام شده است. احتمالا حمایت کرملین از مشارکت ایران در مباحثات بین المللی پیرامون وضعیت افغانستان، سوریه و عراق تصادفی نیست. حتی وزیر خارجه روسیه، سرگئی لاوروف، در سپتامبر 2014، از ایران به عنوان "متحد طبیعی" مبارزه بر ضد افراط گرایی مذهبی در خاورمیانه نام برد. تمام این اشارات بر این دلالت دارند که ایران در حال حاضر چیزی فراتر از "همسایه جنوبی" روسیه است.

به نظر نمی رسد که این اظهارات و بیانیه ها مانور دیگری از سوی کرملین باشد. روس ها طی دو سال گذشته، فعالانه تلاش کرده اند تا گفتگوهای موثری بین مقامات تهران و غرب در موضوع هسته ای صورت گیرد. پیشنهادات لاورف در 12-2011 فضا را برای دور کنونی مذاکرات فراهم کرد. دیپلمات های روسیه طی مذاکرات وین فعالیت قابل توجهی داشتند، کمااینکه معاون وزیر خارجه سرگئی ریابکف با تقریبا تمام طرف های گفتگو، نشست های مشورتی دو جانبه ای را برگزار کرد.

این تلاش ها حداقل از نظر تهران، دور نمانده اند. رئیس جمهور روحانی، در 25 نوامبر، طی مکالمه تلفنی با پوتین، نتایج مذاکرات وین را تشریح کرد و به وی اطمینان داد که ایران به گفتگوهای خود با 1+5 ادامه خواهد داد.

ریشه های از سرگیری روابط

تلاش های هماهنگی برای تقویت روابط اقتصادی صورت گرفته اند. وزیر انرژی روسیه، الکساندر نواک – که ریاست کمیسیون مشترک اقتصادی و تجاری ایران و روسیه را نیز به عهده دارد -  همکاری خوبی با وزیر نفت ایران، بیژن نامدار زنگنه و ریاست سازمان انرژی اتمی، علی اکبر صالحی داشت. تلاش های وی در 5 اوت 2014، منجر به امضای یادداشت تفاهم گسترده ای بر اساس مبانی روابط اقتصادی و تجاری بین دو کشور، با زنگنه شد.

این اقدام مورد استقبال رئیس جمهور پوتین – که در اظهاراتش به ضرورت استحکام چارچوب های قانونی اشاره کرده است – قرار گرفت. این موضوع همچنین زمینه جدی برای یازدهمین اجلاس کمیسیون مشترک تجاری را - که در 11-7 سپتامبر 2014 در تهران برگزار شد – پدید آورد. بنا به برخی گزارش ها، طرفین با افزایش ده برابری معاملات تجاری موافقت کردند، به طوری که میزان کلی قراردادهای سرمایه گذاری که متعاقب این توافق به امضا می رسد احتمالا به 70 میلیارد یورو خواهد رسید.

منافع رو به رشد روسیه در ایران، همچون گذشته، تابع عوامل بیرونی هستند. فی المثل، اولین رویکردهای روسیه به ایران، عمدتا ناشی از حوادث بهار عربی بود. زمانی که مقامات روسی شدیدا نگران کاهش سریع حضور سیاسی و اقتصادی روسیه در منطقه بودند، تصمیم به افزایش تماس ها با جمهوری اسلامی در نیمه سال 2012 گرفتند. نتیجتا مسکو تهران را به عنوان آخرین (و البته نه یگانه) پایگاه خود در خاورمیانه می دید و به شدت تلاش کرد (تا از این طریق) نفوذ خود در منطقه را تحکیم کند. معهذا، شایعات گسترده پیرامون از سرگیری روابط ایران و آمریکا در آینده – پس از امضای برنامه اقدامات مشترک (JPA) در نوامبر 2013 -  دیگر محرک روسیه بود. دولت روسیه آشکارا به تغییر متعاقب سیاست خارجی ایران در قبال غرب باور داشت و تلاش کرد تا مسئولان ایرانی را به ضرورت حفظ ارتباط مستحکم با مسکو متقاعد نماید.

تنش های روسیه با آمریکا و اتحادیه اروپا بر سر اوکراین در سال 2014، دلیل دیگری برای تقویت همکاری روسیه با ایران بود. رویارویی روسیه با غرب – که حداقل از پایان جنگ سرد بی سابقه بود – مسکو را وادار به افزایش تماس ها با کشورهای خاورمیانه کرد. مقامات روسی بر این باورند که روابط خوب با کشورهای خاورمیانه تضمینی برای دوری روسیه از انزوای بین المللی و جبران تحریم های تحمیل شده از سوی آمریکا، اتحادیه اروپا و شرکای آنها خواهد بود.

ایران از نظر روسیه، تبدیل به رهبر مهم منطقه ای گردیده و از قابلیت نفوذ در افکار عمومی جهان اسلام برخوردار است. هدف مهم از این رویکرد روسیه این است که در مقابل تبلیغات ضد روسی رسانه های عربی – که توسط عربستان و قطر حمایت می شوند – موازنه برقرار نماید. مسکو همچنین طرح هایی برای هماهنگی با تهران در حوزه بازار انرژی دارد، به طوری که اطمینان حاصل کند منابع هیدروکربنی ایران مورد استفاده اروپا قرار نخواهند گرفت و موجب کاهش وابستگی آنها به گاز روسیه نخواهد شد. جمهوری اسلامی از نقطه نظر اقتصادی به عنوان صادرکننده محصولات کشاورزی اهمیت فزاینده ای دارد، به طوری که محصولاتش (عمدتا میوه و سبزیجات) می تواند جایگزین محصولات تحریم شده اروپایی گردد و سرانجام آنکه تنش با غرب، شرکت های روسیه را وادار به جستجوی فرصت های تجاری و سرمایه گذاری در آسیا نمود.

حداقل چندین فرصت همکاری (با ایران) برای تاجران روسی فراهم هستند که از آن جمله می توان به نفت و گاز، پتروشیمی، انرژی هسته ای، برق و زیرساخت های شبکه ریلی اشاره نمود. روسیه و ایران در 11 نوامبر 2014 توافقی را برای مشارکت مسکو در حداکثر 8 واحد جدید برق هسته ای امضا کردند. انتظار می رود که علاوه بر واحد تولید برق هسته ای که سابقا توسط مهندسان روسی احداث و در سال 2013 به ایرانی ها تحویل شد، دو رآکتور جدید در مجتمع هسته ای بوشهر ساخته شود.

توجه به این نکته مهم است که ایرانی ها نیز به توسعه پیوندهای اقتصادی علاقمند هستند. از یک سو آنها بر این باور هستند که رویارویی کنونی (روسیه) با غرب، این کشور را به جمهوری اسلامی نزدیکتر می کند و همچنین برای عقد قراردادهای اقتصادی نیز اعلام آمادگی کرده اند. از سویی دیگر، تهران – در صورتی که مذاکرات هسته ای به شکست انجامد و یا به نتایج رضایت بخش نرسد - تقویت روابط با روسیه را به چشم "طرح شماره 2" می نگرد.

تحت این شرایط، احتمالا دیدار وزیر توسعه اقتصادی روسیه، الکسی اولوکائف، از تهران – که پس از شکست دستیابی به توافق فراگیر در وین صورت گرفت – تصادفی نیست. اولوکائف و محمدرضا نعمت زاده – وزیر صنایع ایران – طی این سفر، یادداشت تفاهمی را با هدف تقویت سرمایه گذاری و تجارت بین دو کشور و همچنین همکاری راهبردی بین "شرکت بیمه صادرات روسیه" و "صندوق ضمانت صادرات ایران" امضا کردند. انتظار می رود که این اقدامات، آثار منفی تحریم های بین المللی بر همکاری اقتصادی روسیه – ایران را کاهش دهند.

مشکلات پیش رو

علیرغم این زمینه های بالقوه، موانع جدی نیز وجود دارند که ممکن است همکاری رو به رشد دو کشور را با مانع مواجه کند و یا حتی متوقف نماید. روابط بین ایران و روسیه از سال 1991 عمدتا تابع عوامل سیاسی بیرونی – یعنی توسعه روابط روسیه و آمریکا همچون از سرگیری(Reset)"[2]) در سال 2009 و "توافق گور- چرنومردین"[3] در سال 1995 – بوده، که مانع تضمین ثبات روابط متقابل گردیده است. وضعیت سیاسی امروز، همکاری اقتصادی و سیاسی را ضروری کرده است و این به نوبه خود می تواند به ظهور مبنای محکم تری برای گفتگوها سوق پیدا کند.

به هر حال، تحلیلگران بر این باور هستند که شکل گیری زمینه مستحکم اقتصادی، زمان بر است و روسیه و ایران فاقد زمان لازم برای این امر هستند. هیچ تضمینی وجود ندارد که روابط مسکو با غرب تغییر نکند و به نوبه خود، منافع روسیه در ایران را تحت تاثیر قرار ندهد. همانطوری که تجربه دوران مدودف نشان می دهد، مسکو ممکن است (بار دیگر) وسوسه شود و منافعش در جمهوری اسلامی را به امید "Reset" دیگری با واشنگتن قربانی نماید.

مواضع دو کشور در حوزه بین المللی نیز ممکن است ایفای نقش نماید. پیشرفت های خاص در روابط ایران با اتحادیه اروپا، موجب وابستگی کمتر جمهوری اسلامی به توافق با مسکو می گردد. مقامات روسیه هم اکنون سیگنال هایی را از تهران دریافت کرده اند که مسکو بایست دورانی را که شروط و شکل گفتگوها را دیکته می کرد فراموش کند. دیدار پوتین از ایران در سال 2013، به دلیل نارضایتی ایرانی ها از شروط روسیه (برای شرکت در اجلاس) لغو شد. کرملین، تحت چنین شرایطی، نیازمند ابتکار عمل برای حفظ علاقه ایران به گفتگوهای دوجانبه است.

این می تواند یکی از موضوعات چالشی باشد. سوال مهمی که همچنان مطرح است این است که روسیه تا چه میزان در روابط سیاسی با تهران پیش خواهد رفت و تا چه اندازه می تواند امتیاز دهد؟ تشکیل اتحاد فراگیر سیاسی با ایران هنوز مورد علاقه روسیه نیست، زیرا این موضوع می تواند به گفتگوهای روسیه با سایر دولت ها، از جمله اسرائیل و شورای همکاری خلیج فارس (GCC) لطمه جدی وارد نماید. بنابراین، کرملین همچنان برای کمک به ایران به منظور عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای بی رغبت است. به علاوه، نفوذ ایران در سوریه، افغانستان و عراق غالبا بیش از نفوذ روسیه در این کشورها است. نتیجتا تنها چیزی که می تواند توسط روسیه تقدیم شود، شاید (محدود به) یک حمایت اخلاقی باشد.

موانع اقتصادی

روابط ایران و روسیه در حوزه همکاری اقتصادی نیز محدودیت های خود را دارد. روسیه - جدای از محصولات فلزی، چوب، و پتروشیمی – کالاهای بسیار محدودی برای صادرات به ایران دارد و همین کالاهای محدود هم روز به روز در حال کاهش هستند. همانطوری که مقامات اتاق بازرگانی و صنایع روسیه اظهار می کنند: "مشکل، تحریم های بین المللی، حضور اقتصادی روبه رشد چین، یا عدم انعطاف مقامات ایران نیست، بلکه آن چیزی که مانع تعامل (اقتصادی) با ایران می گردد عقب افتادگی فناوری (روسیه) است. ایران در حال حاضر فاقد حمایت فنی و مهندسی و همچنین تجهیزات لازم برای ارتقاء و احداث پالایشگاه های نفت و تاسیسات تولید گاز طبیعی مایع (LNG) است. روسیه قادر نیست کمک های لازم در حوزه فناوری و تجهیزات را برای ایران فراهم نماید و به علاوه خود روسیه هم به شدت نیازمند این تجهیزات است.

تحریم های بین المللی بر ضد ایران، گزینه های همکاری به روسیه را به شدت کاهش می دهند. نتیجتا و در عمل، منفعت کمی در دیدارهای متقابل هیات های عالیرتبه دو طرف، وجود دارد. مقامات دولتی روسیه در سطوح مختلف، مرتبا از ایران دیدار می کنند، اما تعداد قراردادهای بزرگ بین طرفین، تقریبا صفر است. به علاوه، حجم مبادلات تجاری دو کشور از سال 2011 به شکل ثابتی – هر سال بیش از 30% - کاهش یافته، و این رقم در سال 2014  به حدود 1.5 میلیارد دلار رسیده است.

در مجموع، ایران و روسیه، علیرغم تمایل متقابل برای تقویت سطح روابط دوجانبه، مجبور هستند تا بر چالش های پیش روی برنامه هایشان فائق آیند. از یک سو، رویارویی روسیه با غرب، مسکو را  به شدت علاقمند به توسعه روابطش با تهران کرده است. از سویی دیگر، ایران در قبال حل و فصل سریع موضوع هسته ای و لغو تحریم های تحمیلی توسط آمریکا، اتحادیه اروپا و شرکایشان، در حال واقع بین تر شدن است. این، به نوبه خود مقامات جمهوری اسلامی را وادار به فعالیت بیشتر برای تماس با کشورهایی که حاضر به همکاری با تهران، حتی در وضعیت تحریم های موجود هستند، می کند.

پانوشتها