آسیای مرکزی؛ کانون تکاپوی افراط‌گرایان

نویسنده: علی طائی، کارشناس آسیای مرکزی

دیپلماسی ایرانی: با گسترش جریان های افراطی در آسیای مرکزی و اعلام گزارش هایی مبنی بر حضور دست کم 4 هزار نفر از اتباع این منطقه در قالب گروه های تروریستی حاضر در سوریه و عراق و به دنبال آن افزایش تنش بین روسیه و آمریکا، هر یک از این دو کشور با پشتیبانی تسلیحاتی هدف دار از کشورهای مورد نظر خود در آسیای مرکزی به بهانه تهدیدات احتمالی گروه های افراط گرا، در حال زمینه چینی برای آتش افروزی در این منطقه هستند. 

در حال حاضر در منطقه آسیای مرکزی دو کانون دارای ظرفیت های بالای تنش برای سناریوسازی جهت بهره برداری از گروه های افراطی وجود دارد. مورد نخست وادی فرغانه است، منطقه ای بین تاجیکستان و ازبکستان و قرقیزستان که در صورت بروز ناآرامی و بی ثباتی در آن بیشترین آسیب بر منافع غربی ها وارد خواهد شد. کانون دوم بی ثباتی گسترۀ مرزهای شمالی افغانستان با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه تاجیکستان و ترکمنستان است که وقوع بحران در آن امنیت روسیه و چین و ایران را تهدید می کند.

وادی فرغانه منطقه ای است بین تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان که در سه دهه گذشته همواره در پژوهش های شرق شناسانۀ غربی ها، مورد توجه بوده و تصویری مبهم از آینده آن در تحلیل های غربی ارائه شده است. خجند و اسفره به منزله ورودی این دره در خاک تاجیکستان، نمنگان، اندیجان و خوقند که حدود 90 درصد از وسعت این دره را دربر می گیرند در سیطره ی ازبکستان، و اوش و جلال آباد در شرق این دره در خاک قرقیزستان قرار دارند. تنوع قومیت هایی که درگیر اختلافات تاریخی با یکدیگر هستند، تراکم جمعیتی بالا (11 میلیون نفر در 22 هزار کیلومتر مربع)، کمبود زمین و آب، گرایش های افراطی مذهبی، اقدامات نادرست حاکمیت ها به ویژه سوابقی نظیر کشتار اندیجان و تحرکات گسترده سازمان های اطلاعاتی منطقه ای و فرامنطقه ای، اختلافات مرزی، مبادرت گسترده مردم محلی به قاچاق مواد مخدر و کالا، از مولفه هایی هستند که برهم نهی آن ها پتانسیل ناامنی بالایی را در این منطقه پدید آورده است. ناامنی که بیش از کشورهای منطقه برای غرب نگران کننده است، نگرانی که عمدتا از سرمایه گذاری ها و فعالیت غربی ها در حوزه های نفت و گاز ازبکستان نشأت می گیرد.

سرهنگ تدی دانلی، استاد دانشکده پنتاگون در مورد دره فرغانه می گوید که این منطقه بعد از خروج نیروهای ائتلاف غربی از افغانستان، به پاکستان دوم و پایگاهی برای تروریسم و افراط گرایی بدل خواهد شد. به اعتقاد وی حرکت اسلامی ازبکستان در حال احیای خود در این منطقه است. دانلی می افزاید که «دره فرغانه در مرکز برنامه های پیشگیرانه ایالات متحده برای آیندۀ آسیای مرکزی قرار دارد» زیرا اکثر کارشناسان غربی معتقدند که روسیه در حال کمک به حرکت اسلامی ازبکستان است تا به واسطه این اهرم فشار از گرایش بیش از حد ازبکستان به غرب جلوگیری نماید. آن ها معتقدند که آیندۀ دره فرغانه به تمایل تاشکند به روسیه یا غرب وابسته خواهد بود. اگر ازبکستان راه دوم را انتخاب کند، فرغانه به منطقه رویارویی شرق و غرب تبدیل و اوضاعی شبیه اوکراین به وجود خواهد آمد. ناآرامی در فرغانه تنها در صورت تزلزل احتمالی در حکومت ازبکستان که کنترل چشمگیری بر این منطقه دارد، صورت جدی خواهد یافت. این سناریو درگذشت اسلام کریموف، رئیس جمهور ازبکستان را عامل آغاز تزلزل و در ادامه آن متشنج شدن اوضاع فرغانه در نظر گرفته است. لازم به یادآوری است که در حال حاضر خبرهایی تاییدنشده از وخامت وضعیت جسمی رئیس جمهور ازبکستان در خبرگزاری ها مخابره می شود. شاید به همین دلیل بود که مشاور وزیر امور خارجه آمریکا در جریان واگذاری 328 خودروی زرهی به ازبکستان عنوان داشت که ازبکستان برای مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر به این تجهیزات نیاز دارد. ارزش هر یک از این زره پوش ها 470 هزار دلار و در مجموع ارزش این کمک نظامی آمریکا 154160000 دلار عنوان می شود. این بزرگترین کمک نظامی است که آمریکا تاکنون در اختیار کشوری در آسیای مرکزی قرار داده است.

در طرف مقابل روس ها به مرزهای تاجیکستان و افغانستان چشم دوخته اند. اگار لکین فرالوف، سفیر روسیه در تاجیکستان ضمن اعلام تجمع تروریست های وابسته به دولت اسلامی (داعش) در سرحدات تاجیکستان و افغانستان، این منطقه را مرز سازمان پیمان امنیت جمعی و در معرض خطر تروریسم معرفی و عنوان داشت که مسکو از هیچ تلاشی برای حفظ این مرز کوتاهی نخواهد کرد. اکنون مقامات امنیتی افغانستان نیز نسبت به حضور فزاینده گروه هایی که خود را منتسب به داعش می دانند، در شمال افغانستان و در مرز کشورهای آسیای مرکزی هشدار می دهند. گفته می شود افرط گرایان حاضر در بدخشان افغانستان، با داعش بیعت کرده و پرچم های سیاه داعش را جایگزین پرچم های پیشین شان کرده اند. اکنون در مرز تاجیکستان تا 5 هزار و در مرز ترکمنستان حدود 2 هزار شبه نظامی وابسته به داعش حضور دارند. در حال حاضر استان های قندوز، بغلان، سرپل، فاریاب و جوزجان به محل تجمع تروریست های وارداتی از تاجیکستان، ازبکستان، قفقاز شمالی، عربستان و پاکستان تبدیل شده اند. احتمالا همین موضوع سبب شد که ولادیمیر پوتین در آغاز نشست اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی در مسکو در دی ماه 1393 عنوان کند که «گروه افراط گرای دولت اسلامی (داعش) قصد دارد تا فعالیت خود را در آسیای مرکزی گسترش دهد. سازمان پیمان امنیت جمعی باید برای برخورد با چنین وضعیتی آماده باشد و از تدابیر پیشگیرانه استفاده نماید. در این شرایط باید مرز بین تاجیکستان و افغانستان اولویت اول باشد و به تاجیکستان برای مدرن سازی نیروهای مسلح آن کمک مالی و فنی ارائه شود.» در ادامه معاون وزیر دفاع روسیه ضمن بازدید از پایگاه و تجهیزات نظامی روسیه در تاجیکستان ابراز کرد که «اقتدار دفاعی تاجیکستان به معنای امنیت روسیه است و ما بر این باوریم که با ثبات تاجیکستان و تقویت نیروهای مسلح آن، امنیت روسیه را تضمین می کنیم و به من فرمان داده اند تا عاجلانه تمامی تدابیر و اقدامات ممکن برای تقویت بیش از پیش نیروهای مسلح تاجیکستان را انجام دهم.» اکنون ما شاهدیم که روسیه در پایگاه نظامی خود در تاجیکستان هواپیماهای بدون سرنشین از نوع «زاستوا»، «گرانات» و «لیر» مستقر کرده است. این هواپیماها، برای پروازهای جمع آوری اطلاعات روزانه و شبانه با تصویربرداری از منطقه و مشخص کردن منابع امواج رادیویی و در مواقع لزوم انجام عملیات تهاجمی طراحی و ساخته شده اند. همچنین استقرار موشک های گراد و تانک های تی-72 جدید موسوم به اورال و تجهیزات آموزشی هدف گیری و تربیت یگان های تک تیرانداز در پایگاه 201 در ادامه تسلیح و تجهیز تاجیکستان صورت گرفت.

همزمان با این تحرکات روسیه، داعش امیر و شورای 12 نفره فرماندهی ولایت خراسان را معرفی کرد. این گروه اعلام کرد که در مرز پاکستان و افغانستان 10 هزار فرد مسلح گرد آورده است. گویا این ارتش برای حمله به سرزمین تاریخی خراسان که از منظر داعش شامل پاکستان، افغانستان، شمال و شرق ایران، 5 کشور آسیای مرکزی، غرب چین و هند است، پیش بینی شده است. گفتنی است که هیات رهبری گروه خراسان پیش از همه بر پشتون ها تکیه دارد، چون به هر حال ایشان در سه دهه اخیر چه در برابر شوروی و چه در برابر مجاهدین افغان ظرفیت های خود برای همکاری با غرب را ثابت کرده اند. امیر و 11 عضو شورای خراسان همگی پشتون هستند. سه نفر پشتون افغانستان و بقیه از مناطق قبایلی خیبر پختون پاکستان می باشند. حافظ سعید خان، امیر انتخاب شده توسط ابوبکر البغدادی، خلیفه خودخوانده داعش، از فرماندهان سابق طالبان پاکستان در منطقه اورکزی است. ظاهرا حافظ سعیدخان در سوریه و عراق نبوده و بغدادی را هم تاکنون ملاقات نکرده است. وی در سال جاری و به تازگی با دولت اسلامی بیعت کرده است اما انتخاب او نشان می دهد که کسانی که وی را توصیه کرده اند با وضعیت تاریخی و بافت قومیتی منطقه آشنایی کامل دارند.

کلمه اورکزی به معنای پسر گمشده است. طبق روایت پشتون ها، اورکزی ها فرزندان سمندرشاه، پسر گمشدۀ شاه ایران قدیم و میراثدار خراسان بزرگ هستند. در ادبیات مردم این منطقه اصطلاحاتی چون «امیر» تعابیر جدیدی نیستند. اکنون سازمان های اطلاعاتی غربی در تلاشند تا از کلیدواژه «امیر» سوءاستفاده کنند، زیرا لقب امیر در این منطقه یادآور فرماندهان جهاد در برابر شوروی در افغانستان است. چنان که برهان الدین ربانی به امیر جمعیت اسلامی و یا محمد اسماعیل خان به امیر جمعیت اسلامی هرات شهرت داشتند.

پاکستان و افغانستان خبرهای پیرامون تکاپوهای داعش در منطقه را تبلیغات کشورهای خارجی خواندند. حکومت های آسیای مرکزی واکنشی نشان ندادند، در این بین ازبکستان از کشورهای مشترک المنافع دعوت کرده است که به تقویت مرزهای تاجیکستان و ترکمنستان کمک کنند. چنانکه گفته شد خط درگیری احتمالی در این جبهه شمال بلخ و هرات و قندوز افغانستان است و باید بدخشان را نیز به آنها اضافه کرد، زیرا در چند سال اخیر خود کانون تکاپوهای افراط گرایان بوده است.

ازبکستان مبتنی بر توافقی نانوشته از طرح های آمریکا در منطقه پشتیبانی می کند. اخیرا سازمان امنیت ملی ازبکستان از طریق مطبوعات آن کشور اعلام کرده که شواهدی در دست است که داعش بهار سال 2015 در خاک ازبکستان چند عمل تروریستی انجام خواهد داد و خواستار تقویت مرز تاجیکستان و قرقیزستان شده و تاکید کرده که مرز ازبکستان و افغانستان مستحکم است. در ظاهر راه گروه خراسان به سرزمین های نفت و گازخیز قزاقستان و روسیه از طریق ترکمنستان و تاجیکستان پیش بینی شده است. با این اوصاف و با توجه به دو کانون تنش فوق الذکر می توان سنگربندی آیندۀ هر یک از قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای را در بهره گیری از جریان افراط در آسیای مرکزی را ترسیم نمود.