آسیای مرکزی و تحریم های روسیه

دیپلماسی ایرانی: 5 کشور آسیای مرکزی همواره نقش مهمی در راه تاریخی ابریشم، منطقه اورآسیا و تعاملات دو قاره کهن آسیا و اروپا داشته و یکی از کریدورهای حیاتی تبادلات تجاری شرق آسیا و جهان بوده اند و آسیای مرکزی به طور کلی به 5 کشور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان اطلاق می شود و اگرچه آنها از نظر قومی به عنوان کشورهای ترک با هم مرتبط هستند و تا حد زیادی سرنوشت ژئوپلیتیکی یکسانی برای بیش از یک قرن داشتند، سقوط اتحاد جماهیر شوروی و دوره پس از آن به متمایز کردن آنها در برخی سطوح آغاز کرد. 

موضوع قابل توجه این که  جمهوری‌های شوروی سابق نقش مهمی در ابتکار جاده‌های ابریشم جدید چین دارند، چرا که می خواهند در قالب این برنامه فراع و به لطف بودجه چین، جاده‌ها، بنادر، راه‌آهن و زیرساخت‌های خود را توسعه دهند. بر کسی پوشیده نیست که این غول آسیایی که توسعه آن به مواد خام نیاز دارد، تاکنون میلیاردها یورو برای بهره برداری از ذخایر گاز طبیعی در آسیای مرکزی و ایجاد خطوط ریلی که چین را از طریق منطقه به اروپا متصل می کند، سرمایه گذاری کرده است و همچنان برای پیشبرد پروژه های زیربنایی خاص شامل راه آهن چین – قرقیزستان – ازبکستان به ارزش 6 میلیارد دلار و توسعه خط لوله آسیای مرکزی – چین تلاش وافر می کند.

از زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین، چندین کشور آسیای مرکزی از مسکو فاصله گرفته اند. این امتناع از همسویی روابط پیچیده و دوسویه این جمهوری های شوروی سابق را با متحد تاریخی خود نشان می دهد و سوال اساسی این است که آیا این آغاز از دست دادن نفوذ روسیه در آسیای مرکزی است؟ 

از زمان تهاجم 24 فوریه به اوکراین، قزاقستان و سایر کشورهای منطقه مرتباً خود را با فاصله گرفتن نامحسوس از متحد و همسایه قدرتمند خود متمایز کرده اند. بدون شک بحران اوکراین فصل جدیدی را در تحولات جهانی بویژه منطقه اورآسیا موجب شده است و رهبران 5 کشور منطقه  در امتناع خود از حمایت از تهاجم به اوکراین نسبتاً همگرا بوده و رویکرد یکسان داشته اند و اگرچه آنها سعی کردند از هرگونه انتقادی از روسیه جلوگیری کنند ولی هیچ یک از رهبران علناً حمایت خود را از جنگ ولادیمیر پوتین اعلام نکردند. علاوه بر این، هیچ یک از پنج کشور به قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل در محکومیت تهاجم به اوکراین رای منفی ندادند و برخی از آنها از این هم فراتر رفتند و ضمن ارسال کمک های بشردوستانه به اوکراین، اعتراضات ضد جنگ و ضد روسیه را مجاز دانستند و اطلاعات مبهم کرملین را تصحیح کردند، اما اتفاقی مهم این بود که قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهوری قزاقستان، پنج ماه پس از فراخواندن نیروهای روسی به قزاقستان به عنوان بخشی از یک معاهده، به طرز شگفت انگیزی، در حضور ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه از به رسمیت شناختن استقلال به اصطلاح جمهوری های خلق دونتسک و لوهانسک امتناع کرد. موضوع مهم این که قزاقستان به مدت 30 سال سیاست خارجی خود را به گونه ای ساخته که خود را در شراکت انحصاری با روس ها یا چینی ها قرار ندهد و جنگ در اوکراین این منطق را تایید کرد به هر حال شریک اصلی اقتصادی این کشور اروپاست که در آسیای مرکزی بسیار غیرمعمول است. 

با وجود تنش های ناشی از حمله به اوکراین، مسکو همچنان شریک کلیدی کشورهای منطقه به ویژه از نظر امنیتی است و در ژانویه سال گذشته توکایف، رئیس جمهوری قزاقستان، مجبور شد نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی را برای مقابله با ناآرامی های مدنی بی سابقه ناشی از افزایش قیمت گاز مایع فراخواند. همچنین در کوتاه‌مدت، روسیه نیروی اصلی تثبیت‌کننده در منطقه باقی می‌ماند این نقش به ویژه برای تاجیکستان و ترکمنستان که طولانی ترین مرزهای آسیای مرکزی با افغانستان به عنوان یک تهدید بزرگ برای امنیت این دو کشور و کل منطقه برجسته است. همچنین در سطح هویت، هویت شوروی هنوز در این منطقه بسیار قوی است که شروع از الفبای سیریلیک، به زبان روسی و  اقلیت های مهم روسی است اما به همان اندازه که این هویت شوروی قوی بود و هنوز هم هست، آسیای مرکزی ویژگی خاص خود را حتی در اوج دوران شوروی حفظ کرده است.

با همه این حال آسیای مرکزی به یکی از راه های دور زدن تحریم های غرب برای مسکو تبدیل شده است. در سال 2022، این جمهوری ها هم تجارت با روسیه و هم واردات کالاهای غربی را به میزان قابل توجهی افزایش دادند. بر اساس گزارش های رسمی مبادلات با دو طرف  تقریبا دو برابر شدند؛ لذا غرب در اندیشه مقابله بوده و بسته تحریمی جدید اتحادیه اروپا شامل اقداماتی علیه کشورهای ثالث شامل شرکت ها از کشورهایی است که رهبران آنها در شیان چین با یکدیگر دیدار داشتند و به روسیه در دور زدن این تحریم ها کمک می کنند، به ویژه آنهایی که کالاهای ممنوعه را دوباره صادر می کنند. البته پکن در مورد تحریم های غرب علیه روسیه تردید داشته و  در سطح سیاسی، در سطح اظهارات برخی از رهبران عالی رتبه، می توان این تصور را ایجاد کرد که پکن  از مسکو حمایت می کند. اما در عمل، کارآفرینان چینی اردوگاه غرب را انتخاب می کنند چرا که چین برای فناوری پیشرفته به شدت به ایالات متحده وابسته هستند و کارشناسان روسی تردید دارند که پکن ترجیح دهد روابط خود با واشنگتن را بدتر کند، با توجه به اینکه امروز آنها از ایده آل فاصله دارند. لذا  اکنون می توان گفت که اقتصاد روسیه تا حدودی لطمه خورده و به نوعی  در دریا سرگردان است و چینی ها بر خلاف میل و پیش بینی مسکو کمک موثر نمی کنند، البته از طرفی شرکت های غیر دولتی چینی در خرید نفت ارزان قیمت فعال عمل کرده اند چرا که هزینه تولید کالاهای صادراتی برای بازارهای اروپا و آمریکا را کاهش می دهد. از سوی دیگر شرکت های برخی دول خلیج فارسی نیز از موقعیت تحریمی روسیه بهره گرفته و نفت این کشور را به بازارهای اروپایی صادرات مجدد می کنند و از این طریق درآمد خوبی را کسب کرده اند.