جاده ابریشم جدید ترکیه در خاورمیانه

نویسنده: امیل اودلیانی

دیپلماسی ایرانی: از زمان سقوط خاندان اسد در سوریه در دسامبر ۲۰۲۴، نفوذ منطقه‌ای ترکیه به طور قابل توجهی در سراسر شرق مدیترانه افزایش یافته است. از لیبی تا سوریه و شمال عراق و قفقاز جنوبی، موضع آنکارا برجسته‌تر شده است. این تحول با تغییرات عمده منطقه‌ای مانند تضعیف ایران، پس از رویارویی مستقیم آن با اسرائیل و ایالات متحده در سال ۲۰۲۵، تقویت شده است.

یکی دیگر از تحولاتی که تقویت نفوذ ترکیه را تسهیل کرد، این است که کشورهای منطقه به طور فزاینده‌ای از قدرت سلطه‌جویانه اسرائیل هراس دارند. حمله اسرائیل به رهبران گروه فلسطینی حماس در دوحه در ماه سپتامبر، یادآوری دیگری بود که کشورهای عربی باید به دنبال تنوع بخشیدن به مشارکت‌های خود به دور از اتکای انحصاری به ایالات متحده باشند. بنابراین، تصادفی نبود که عربستان سعودی تقریباً یک هفته پس از حملات در قطر، پیمان دفاعی متقابل با پاکستان امضا کرد. این تغییرات به ترکیه اجازه می‌دهد تا ماهرانه خود را به عنوان یک بازیگر ضروری برای تثبیت تعادل قدرت منطقه‌ای متزلزل، قرار دهد.

این حرکت ژئوپلیتیکی، ترکیه را به ایفای نقش اقتصادی و امنیتی بیشتر در خاورمیانه سوق می‌دهد. یکی از ابتکارات بزرگی که آنکارا به آن مشغول بوده، تغییر شکل منطقه به گونه‌ای است که به این کشور اجازه دهد خود را در قلب تمام مسیرهای تجاری نوظهور قرار دهد. به عنوان مثال، اکنون تلاش عمده‌ای برای احیای راه‌آهن تاریخی حجاز انجام می‌شود. این راه‌آهن که در سال‌های پایانی امپراتوری عثمانی طراحی شد، به استانبول اجازه می‌داد تا با دورترین سرزمین‌های خود در تلاش برای حفظ انسجام سیاسی و اداری ارتباط برقرار کند. با این حال، پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری، فعالیت این راه‌آهن متوقف شد. تنها چند بخش از آن در اردن و برخی از مناطق سوریه دست نخورده باقی ماند. سرمایه‌گذاری عمده و مهمتر از همه، اراده سیاسی مشترک برای حفظ و بعداً بازسازی آن وجود نداشت. جنگ در سوریه، فضای همکاری در مورد این پروژه توسعه زیرساختی را بیشتر محدود کرد.

این وضعیت پس از سقوط بشار اسد و چرخش سوریه به سمت آنکارا تحت رهبری جدید این کشور تغییر کرد. در ماه سپتامبر، مقامات ترکیه، سوریه و اردن در عمان دیدار کردند تا قصد خود را برای برقراری مجدد مسیر ریلی اعلام کنند. توافق اولیه‌ای در مورد پیش‌نویس تفاهم‌نامه (MoU) امضا شد. این سند، همکاری مشترک در توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل را پیش‌بینی می‌کند و آنکارا متعهد شده است که ۳۰ کیلومتر از بخشی از راه‌آهن را در خاک سوریه بسازد. از سوی دیگر، امان متعهد شده است که در نگهداری بخش راه‌آهن در سوریه سرمایه‌گذاری کند. اکنون انتظار می‌رود که اردن و ترکیه به توافقات خاصی برای پیشبرد این پروژه دست یابند.

این همچنین فرصتی بزرگ برای نمایش قدرت توسط دولت ترکیه است و به آنکارا اجازه می‌دهد تا به بندر عقبه اردن که در دریای سرخ واقع شده است، دسترسی پیدا کند. این جاه‌طلبی با گسترش روابط تجاری بین ترکیه و اردن که در سال ۲۰۲۴ به ۱٫۱ میلیارد دلار رسید و انتظار می‌رود تا پایان امسال به ۱٫۵ میلیارد دلار برسد، تقویت می‌شود. به همین ترتیب، تجارت ترکیه و سوریه نیز شاهد افزایش بوده و در نیمه اول سال ۲۰۲۵ به ۱٫۹ میلیارد دلار رسیده است.

اما پروژه راه‌آهن حجاز فقط به اتصال به دریای سرخ مربوط نمی‌شود. ترکیه همچنین از یک ارتباط تجاری بی‌وقفه با خلیج فارس و پادشاهی‌های ثروتمند عرب آن بهره‌مند خواهد شد. به عنوان مثال، در ماه اکتبر، وزیر تجارت ترکیه اعلام کرد که اتصال جاده‌ای از ترکیه به خلیج فارس در سال ۲۰۲۶ عملیاتی خواهد شد و از سوریه عبور خواهد کرد. هیچ چیز جدیدی در این مورد وجود ندارد. ترکیه در تلاش است تا مسیر تجاری را که قبل از جنگ داخلی سوریه کاملاً موفق بود، دوباره احیا کند. جنگ داخلی سوریه اتصال شمال – جنوب و فعالیت تجاری بین ترکیه و منطقه خلیج فارس را مختل کرد. هزاران کامیون از آسیای صغیر تا خلیج فارس از این منطقه عبور کردند.

این ابتکارات بخشی از تلاش‌های گسترده‌تر ترکیه برای تغییر شکل اتصال خاورمیانه به نفع خود است و در ادامه ابتکارات قبلی مانند کار بر روی جاده توسعه، پروژه عظیمی که قلب ترکیه را از طریق عراق به خلیج فارس متصل می‌کند، انجام می‌شود. ترکیه می‌خواهد با رقبای خود مقابله کند. در واقع، جاده توسعه به عنوان جایگزینی برای کریدور اقتصادی هند – خاورمیانه – اروپا ( (IMEC، کریدوری که توسط ایالات متحده، اتحادیه اروپا، هند و کشورهای عربی منطقه خلیج فارس حمایت می‌شود، ارائه می‌شود. ایده جاده توسعه دهه‌هاست مطرح بوده، اما به دلیل بی‌ثباتی در عراق و همچنین به دلیل مشغله ترکیه با سایر عرصه‌های ژئوپلیتیکی متوقف شده است. در صورت اجرا، این طرح مسیر دسترسی دیگری را برای ترکیه به خلیج فارس فراهم می‌کند – مسیری که در دوران باستان و قرون وسطی وجود داشته و آسیای صغیر را به اقیانوس هند متصل می‌کرد.

این پروژه‌های عظیم توسعه زیرساختی به خوبی با اهمیت روزافزون منطقه خلیج فارس در سیاست خارجی ترکیه مطابقت دارند، روندی که به خوبی در سفر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، به خلیج فارس در ماه اکتبر نشان داده شد. سفر به کویت، قطر و عمان به ۲۴ توافق منجر شد. انتخاب این سه کشور به هیچ وجه تصادفی نبود. دیدگاه آنکارا در مورد اخوان المسلمین و مسئله فلسطین بسیار با رویکرد کویت، قطر و عمان به این دو موضوع همخوانی دارد. این امر آنها را از امارات، عربستان سعودی و بحرین که در این زمینه به موضع سیاست خارجی سختگیرانه‌تری پایبند هستند، متمایز می‌کند. تفاوت دیگر، روابط این کشورها با ایران است. کویت، قطر و عمان نسبت به بقیه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس (GCC) با جمهوری اسلامی همکاری بیشتری داشته‌اند و این رویکرد نرم‌تر با رویکرد ترکیه برای تعامل با ایران، که در تجارت، سرمایه‌گذاری و مسائل امنیتی به خوبی مشهود است، هم‌سوست.

سفر رئیس جمهوری ترکیه بخشی از چرخش آنکارا به منطقه خلیج فارس و نتیجه یک رویکرد محتاطانه است که از سال ۲۰۲۰ و به ویژه پس از وقوع جنگ در غزه در حال انجام بوده است. در سال ۲۰۲۴، ترکیه یک توافقنامه همکاری استراتژیک با قطر امضا کرد و مدل‌های همکاری عمیقی را با رقبای سابق خود، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، توسعه داد. به همین ترتیب، روابط نزدیکی با سایر اعضای شورای همکاری خلیج فارس ایجاد شده است. کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس علاقه‌مند به تنوع‌بخشی به اقتصاد خود فراتر از وابستگی سنتی به نفت و گاز هستند، در حالی که ترکیه بزرگترین اقتصاد غیرنفتی خاورمیانه است. ترکیه به سرمایه‌گذاری‌های کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس علاقه‌مند است، در حالی که کشورهای ثروتمند عربی به دنبال بهره‌برداری از پتانسیل تجاری ترکیه و همچنین مجتمع صنعتی نظامی گسترده آن هستند. به عنوان مثال، ترکیه و عربستان سعودی در حال مذاکره برای دستیابی به یک توافق دفاعی ۶ میلیارد دلاری هستند. مذاکرات با عربستان سعودی در مورد توسعه مشترک جت‌های جنگنده KAAN نیز همچنان ادامه دارد.

بنابراین، ترکیه در بحبوحه تضعیف سایر بازیگران کلیدی و نیاز بازیگران کوچک‌تر به ایجاد تعادل در برابر قدرت اسرائیل، به یک بازیگر کلیدی در خاورمیانه تبدیل شده است. روابط شکوفا بین ترکیه و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در این پویایی کلیدی است و با توسعه مسیرهای تجاری جدید آنکارا در سراسر خاورمیانه تقویت می‌شود.

منبع: المناره / ترجمه: سید علی موسوی خلخالی