جایگاه تهران در معادلات عبری-عربی-غربی
دست برتر ایران با محوریت ریاض در چشم‌انداز منطقه‌ای ترامپ
مهدی بازرگان، روزنامه نگار
دیپلماسی ایرانی: سفر دونالد ترامپ به کشورهای خلیج‌فارس که از امروز دوشنبه آغاز می‌شود، شامل عربستان سعودی، قطر، و امارات متحده عربی، نقطه عطفی در بازتعریف معادلات آمریکایی-عربی است. این سفر، به‌عنوان اولین سفر خارجی رسمی ترامپ در دوره دوم ریاست‌جمهوری‌اش، در بستری از تحولات دیپلماتیک و تنش‌های منطقه‌ای، از جنگ غزه تا مذاکرات هسته‌ای ایران، رخ می‌دهد. برخلاف روسای جمهور پیشین آمریکا که اسرائیل را محور سیاست‌های منطقه‌ای خود قرار می‌دادند، چشم‌انداز منطقه‌ای ترامپ بر تقویت روابط با ریاض متمرکز است، که این تغییر اولویت به‌طور غیرمستقیم به نفع تهران عمل می‌کند. بهبود روابط ایران و عربستان پس از توافق مارس ۲۰۲۳، همراه با دیپلماسی فعال تهران در مذاکرات عمان و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، جایگاه ایران را به‌عنوان بازیگری کلیدی در منطقه تثبیت کرده است.
محوریت ریاض در استراتژی منطقه‌ای ترامپ
چشم‌انداز دونالد ترامپ برای خاورمیانه بر تقویت روابط با عربستان سعودی به‌عنوان شریک استراتژیک اصلی متمرکز است. به نوشته ایسنا، یوئل گوجنسکی، پژوهشگر مؤسسه امنیت ملی اسرائیل، در مقاله‌ای برای یدیعوت آحارونوت تأکید می‌کند که عربستان «مبنای چشم‌انداز منطقه‌ای» دونالد ترامپ است و ریاض نقش محوری در مسائل منطقه‌ای، از جمله میانجی‌گری در بحران جنگ غزه و حتی مناقشات فرامنطقه‌ای مانند جنگ اوکراین، ایفا می‌کند. این سفر، که گوجنسکی آن را «معامله‌ای عظیم با منافع مشترک» توصیف می‌کند، بر قراردادهای تسلیحاتی ۳.۵ میلیارد دلاری، همکاری در حوزه هوش مصنوعی، و مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای غیرنظامی عربستان متمرکز است .
نشست پنج‌جانبه ریاض با حضور ترامپ، محمد بن سلمان، محمود عباس، ژوزف عون، و احمد الشرع (ابو محمد الجولانی)، که به گزارش القدس العربی به ابتکار محمد بن سلمان برگزار می‌شود، نشان‌دهنده نقش رهبری عربستان در هدایت گفت‌وگوهای منطقه‌ای است. این نشست، که بر تشکیل دولت مستقل فلسطینی تأکید دارد، نه‌تنها به‌عنوان «دستاورد راهبردی» ریاض تلقی می‌شود، بلکه با موضع اسرائیل، که راهکار دو کشوری را رد می‌کند، در تضاد است. این اولویت‌بندی نشان می‌دهد که ترامپ روابط اقتصادی و نظامی با ریاض را بر منافع تل‌آویو ترجیح می‌دهد، که به گفته زوی بارئل در هاآرتص، اسرائیل را به «تماشاگری» در معادلات منطقه‌ای تبدیل کرده است.
ترامپ، که به دنبال دستاوردهای ملموس در سیاست خارجی برای تقویت جایگاه داخلی خود است، به قراردادهای اقتصادی با کشورهای خلیج‌فارس، به‌ویژه عربستان، چشم دوخته است. به ادعای آکسیوس، همکاری اقتصادی و سرمایه‌گذاری با این کشورهای عربی حاشبه خلیج فارس در اولویت دولت اوست. قراردادهای تسلیحاتی، که گوجنسکی آنها را «عظیم» می‌خواند، نه‌تنها منافع اقتصادی برای آمریکا به همراه دارد، بلکه تعهد بلندمدت واشنگتن به ریاض را تضمین می‌کند، حتی اگر به برتری نظامی اسرائیل آسیب برساند. مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای غیرنظامی عربستان، که ریاض خواستار غنی‌سازی داخلی اورانیوم در آن است، نیز جایگاه محوری عربستان را در استراتژی ترامپی تقویت می‌کند، در حالی که تل‌آویو را به حاشیه می‌راند. این تحولات، همراه با حمایت بن سلمان از مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا، عملا زمینه را برای بهره‌برداری تهران از شکاف‌های منطقه‌ای فراهم کرده است.
انزوای اسرائیل در معادلات غربی-عربی
اسرائیل، که به‌طور سنتی از حمایت بی‌قیدوشرط آمریکا برخوردار بوده، در چشم‌انداز منطقه‌ای ترامپ جایگاه حاشیه‌ای‌تری یافته است. کما اینکه گوجنسکی در یدیعوت آحارونوت هشدار می‌دهد که «اسرائیل ممکن است خود را از بازی خارج ببیند» و به دلیل اصرار بر خطوط قرمز سنتی، مانند مخالفت با عادی‌سازی روابط بدون امتیازات یک‌جانبه، هزینه بپردازد. این انزوا پس از جنگ غزه و توقف مذاکرات عادی‌سازی با عربستان تشدید شده است. در این بین لوفیگارو هم گزارش می‌دهد که عادی‌سازی روابط با اسرائیل در عربستان دیگر محبوبیتی ندارد، زیرا افکار عمومی این کشور، تحت تأثیر حملات اسرائیل به غزه، به شدت با تل‌آویو مخالف است.
موضع عربستان، که به گفته لوفیگارو به تشکیل «کشور فلسطینی در مسیری برگشت‌ناپذیر» مشروط شده، با کابینه راست‌گرای بنیامین نتانیاهو، که هرگونه راهکار دو کشوری را رد می‌کند، در تضاد است. مجموعه معادلات داخلی و منطقه‌ای در نهایت بن سلمان را وادار کرده تا مسئله فلسطین را در روایت ملی خود برجسته کند. یک استاد دانشگاه سعودی، که به شرط ناشناس ماندن نامش صحبت کرده است، به لوفیگارو می‌گوید بن سلمان نمی‌تواند از این موضع عقب‌نشینی کند، زیرا «نمی‌خواهد سادات عربستان شود» و سرنوشتی مشابه انور سادات (که پس از صلح با اسرائیل ترور شد)، پیدا کند.
نکته حائز اهمیت دیگر ناظر به عدم توقف دونالد ترامپ در اسرائیل طی سفر منطقه‌ای‌اش به خلیج‌فارس است که این تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا نگرانی‌های بنیامین نتانیاهو را به شدت افزایش داده است و می‌تواند نشانه‌ای از انزوای فزاینده اسرائیل در معادلات منطقه‌ای دولت جدید آمریکا باشد. پیشنهاد یحیی لیتر، سفیر اسرائیل در واشنگتن، برای توقف کوتاه در تل‌آویو و نیز تقلاهای ران درمر، وزیر امور راهبردی اسرائیل در جریان سفر هفته گذشته اش به واشنگتن و رایزنی در این خصوص، نشان‌دهنده تلاش‌های مذبوحانه تل‌آویو برای حفظ جایگاه خود در سیاست خارجی آمریکا است. لذا اگر چه «شکاف»، واژه‌ای اغراق‌شده برای ترسیم وضعیت جاری بین ترامپ و نتانیاهو است، اما نارضایتی و دلسردی بی بی از کاخ سفید در حال شدت گرفتن است و بی شک اعلام صریح ترامپ مبنی بر عدم سفر به اسرائیل، برخلاف گمانه‌زنی‌های دیپلماتیک، ضربه‌ای به نتانیاهو وارد کرده که به دنبال نمایش اتحاد با واشنگتن برای تقویت موقعیت داخلی خود است.
هم چنین عدم طرح عادی‌سازی در سفر ترامپ به ریاض، به گفته گوجنسکی، نشان‌دهنده عقب‌نشینی تل‌آویو از مرکز سیاست منطقه‌ای آمریکا است. سفر ترامپ به قطر، که تل‌آویو با نقش میانجی‌گری دوحه در مذاکرات غزه مخالف است، نیز نشانه دیگری از جدایی واشنگتن از تل‌آویو در مسائل اساسی است. به گزارش هاآرتص، فشار آمریکا بر اسرائیل برای پذیرش آتش‌بس در غزه، که با هشدار کاخ سفید مبنی بر «تنها ماندن» تل‌آویو در صورت عدم همکاری همراه بوده، انزوای اسرائیل را تشدید کرده است. هم چنین برخی واکنش های مقامات اسرائیلی نشان‌دهنده نگرانی تل آویو از حمایت ظاهری، اما غیرعملی ترامپ از مواضع اسرائیل علیه ایران است، که اسرائیل را در موضع ضعف قرار داده است.
در پیوست این نکته، روزنامه عبری «یدیعوت آحارونوت» نوشت که ارتش اسرائیل، شاباک و موساد نگران این هستند که علاوه‌بر مذاکرات برای توافق با ایران، معامله امنیتی در خلیج فارس نیز به ضرر این رژیم تمام شود. رسانه‌های عبری همچنین گزارش دادند، این نگرانی نیز وجود دارد که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا «موضوع غزه را معکوس» کند و خواستار خاتمه بخشیدن به جنگ شود. پیش از این، «آلون بن دیوید»، تحلیلگر نظامی روزنامه عبری «معاریو» گفته بود که «نتانیاهو رنگ پریده و از نظر منطقه‌ای منزوی است و تصمیمات رئیس‌جمهور آمریکا را فقط در تلویزیون دنبال می‌کند.»
وی اذعان داشت که «بدون پرواز، بدون ملاقات، بدون نفوذ؛ عملا واشنگتن، نتانیاهو را از میز تصمیم‌گیری حذف کرده است و ترامپ کاملا او را نادیده می‌گیرد.» این تحلیلگر اداهم داد که «بتسلئیل اسموتریچ، وزیر دارایی در عمل نخست‌وزیر است و اسرائیل را به سمت «چشم انداز جنگ دائمی» هدایت می‌کند. ترامپ در حال انجام مذاکرات جداگانه با ایران و حوثی‌ها و آماده شدن برای اعلام یک قرارداد تسلیحاتی با عربستان بدون اطلاع تل‌آویو است. در مورد مسئله غزه، تنها ترامپ است که تصمیم می‌گیرد؛ «معامله تبادل اسرا یا عملیات فراگیر.» به همین دلیل است که پایگاه خبری-تحلیلی میدل‌ایست‌آی گزارش داد که ترامپ فکر می‌کند اسرائیل و شخص نتانیاهو می‌توانند سفر بزرگ او به غرب آسیا را خراب کنند و این موضوع دردسرساز شده است.
هوشمندی تهران در استفاده از شکاف‌های منطقه‌ای
بهبود روابط ایران و عربستان، که پس از توافق مارس ۲۰۲۳ با میانجی‌گری چین وارد مرحله جدیدی شده، جایگاه تهران را در معادلات عربی به‌طور قابل‌توجهی تقویت کرده است. سفر خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان، به تهران و ملاقات با رهبر انقلاب و نیز دیدار این هفته عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، با مقامات سعودی در ریاض که بر همکاری‌های اقتصادی و امنیتی متمرکز بود، نشان‌دهنده عزم دو طرف برای تحکیم روابط است. این تحرکات در آستانه سفر ترامپ که با مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در عمان همراه شده، به تهران اجازه داده تا در برابر فشارهای اسرائیل، که خواستار اقدام نظامی علیه برنامه هسته‌ای ایران است، موضعی دیپلماتیک و سازنده اتخاذ کند .
به همین دلیل گوجنسکی در یدیعوت آحارونوت اشاره می‌کند که کشورهای خلیج‌فارس، از جمله عربستان، «از ایران می‌ترسند، اما تمایلی به درگیری نظامی ندارند و به ترامپ توصیه می‌کنند برای جلوگیری از جنگ، حتی به‌صورت موقت، با تهران به توافق برسد.» این موضع، که در تضاد با خواست اسرائیل برای حمله به ایران است، شکاف عمیق بین تل‌آویو و ریاض را آشکار می‌کند. ایران، با بهره‌گیری از این شکاف، نه‌تنها روابط خود با عربستان را تقویت کرده، بلکه در مذاکرات عمان پیشنهادهایی ارائه داده که مورد استقبال میانجی‌گران قرار گرفته است. به گزارش رویترز، پیشنهاد محدودسازی غنی‌سازی به ۳.۶۷٪ و تقویت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ابتکار عمل دیپلماتیک تهران را به نمایش گذاشته و تلاش‌های اسرائیل برای به حاشیه راندن ایران را خنثی کرده است.
حمایت بن سلمان از مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا
دیپلماسی فعال تهران، که با سفرهای متقابل مقامات ایرانی و سعودی و همکاری با عمان و قطر تکمیل شده، جایگاه ایران را به‌عنوان بازیگری غیرقابل‌چشم‌پوشی تثبیت کرده است. در این بین حمایت محمد بن سلمان از توافق هسته‌ای ایران و آمریکا، همراه با روابط رو به بهبود تهران و ریاض، به ایران امکان داده تا از جایگاه عربستان در سیاست خارجی آمریکا به‌عنوان اهرمی برای پیشبرد مذاکرات استفاده کند. این همکاری سه‌جانبه ایران، عربستان، و عمان، که در مذاکرات مسقط برجسته شده، نه‌تنها روند رفع تحریم‌ها را تسهیل کرده، بلکه به تهران اجازه داده تا از فشارهای اسرائیل و تهدیدات نظامی آمریکا فاصله بگیرد.
علاوه بر این، حمایت ایران از محور مقاومت، از جمله حزب‌الله و حماس، و هماهنگی با قطر و عمان در مسائل منطقه‌ای، به تهران برتری استراتژیک بخشیده است. در حالی که اسرائیل به دلیل اقداماتش در غزه و عدم انعطاف در مذاکرات آتش‌بس منزوی‌تر شده، ایران با دیپلماسی هوشمند و روابط بهبودیافته با ریاض، از چشم‌انداز منطقه‌ای ترامپی که بر محور عربستان شکل گرفته، سود می‌برد. نشست پنج‌جانبه ریاض، که به ابتکار بن سلمان برگزار می‌شود، نه‌تنها نقش محوری عربستان را نشان می‌دهد، بلکه به‌طور غیرمستقیم به تهران اجازه می‌دهد از فضای دیپلماتیک ایجادشده برای تقویت جایگاه خود استفاده کند .
مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در عمان، که با میانجی‌گری بدر البوسعیدی، وزیر خارجه عمان، پیش می‌رود، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری تهران در مدیریت تنش‌های منطقه‌ای است. هر چند تا لحظه نگارش این متن هنوز از سرنوشت دور چهارم مذاکرات خبری به بیرون درز پیدا نکرده و هنوز سرنوشت گفت‌وگوهای مسقط در هاله از ابهام قرار داد، اما عباس عراقچی پیشتر، فضای مذاکرات را «سازنده» خوانده و تأکید کرده که ایران با طرح ابتکاراتی می‌تواند تضمین های لازم را به آمریکا در خصوص رفع نگرانی از غنی سازی ایران بدهد. طبیعتا این دست مواضع، تلاش‌های اسرائیل برای به تصویر کشیدن ایران به‌عنوان تهدیدی فوری را تضعیف کرده است. در مقابل، فشارهای اسرائیل برای اقدام نظامی، که با هشدارهای نتانیاهو درباره «تأسیسات هسته‌ای مخفی» ایران همراه بوده، با تکذیب تهران و عدم حمایت منطقه‌ای مواجه شده است .
تهران همچنین از تنش‌های داخلی آمریکا و تغییرات در کابینه ترامپ، از جمله برکناری مایک والتز و الکس وونگ، که به تضعیف جریان حامی اسرائیل در کاخ سفید منجر شده، بهره‌برداری کرده است. این تحولات، همراه با تمایل آشکار ترامپ به توافق با ایران برای جلوگیری از جنگ، به تهران فضای مانور بیشتری داده است. در این میان برخی ناظران هم توافق هسته‌ای عربستان بدون عادی‌سازی با اسرائیل را عاملی برای تضعیف جایگاه دیپلماتیک تل‌آویو می‌دانند، که به نفع ایران عمل می‌کند./شرق
نظر شما :