امنیتی سازی مساله افغانستان و بحران ناشی از آن

دیپلماسی ایرانی: در چارچوب مطالعات امنیتی و در حوزه مفهومی آن، امنیتی سازی یک روند معمول، متعارف و در بسا موارد رویکرد معمول دولت ها برای اهداف و اقدامات خاص امنیتی، پنداشته می شوند.  از اینکه امنیتی‌سازی (Securitization) مفهومی در حوزه‌ی مطالعات امنیتی و روابط بین‌الملل است که به فرآیند تبدیل یک موضوع به یک مسئله‌ی امنیتی اشاره دارد. امنیتی سازی به مثابه اقدامی است که  یک دولت، سازمان، یا گروهی خاص یک موضوع را به‌عنوان تهدیدی حیاتی برای بقا و امنیت معرفی کند و با استفاده از این ادعا، توجیهی برای اتخاذ اقدامات فوق‌العاده (مانند محدودیت‌های قانونی، افزایش بودجه‌ی نظامی، یا حتی اقدامات نظامی) فراهم آورد. بنابراین خالی از مفاد نخواهد بود در قالب آن، به بررسی بحران مستمر امنیتی و بی ثباتی سیاسی و اقتصادی در افغانستان، بپردازیم. چون اساسا، این مفهوم توسط مکتب کپنهاگ در مطالعات امنیتی معرفی شد و همانند مفاهیم دیگر مطالعات امنیتی مانند مجموعه امنیت منطقه ای، معمای امنیتی، می تواند ما را به مسیر نسبی تحلیل رخداد ها و انکشاف حوادث امنیتی در آینده سوق دهد.

بدیهی است که بحران افغانستان که معلول مداخلات قدرت های بزرگ، منطقه و همسایه های آن است. اما روی  علت اصلی این بحران که معلول این فرایند امنیتی سازی می تواند محسوب شود، کم‌تر تماس گرفته شده است. مسائلی مانند مهاجرت غیر قانونی، تروریسم، بیماری های همه گیر و تغییرات اقلیمی، همه در قالب فرایند امنیتی سازی در تفکر امنیتی و اقدامات متعاقب آن در رویکرد های کشورهای بیرونی در قبال مساله افغانستان، تبلور یافته اند. 

برای عبور از مولفه های نظری فرایند امنیتی سازی، تنها به تشریح مراحل امنیتی، می پردازیم. این مراحل شامل سخن پردازی امنیتی Speech Act (معرفی یک موضوع منحیث یک تهدید دولت یک دولت)، پذیرش عمومی Public Acceptance (قبول این تهدید از طرف جامعه و گروه های تاثیر گذار) و اقدامات امنیتی Extraordinary measures (اتخاذ اقدامات خاص و غیر عادی امنیتی توسط دولت) است که قدرت های بزرگ و عمدتا دولت ها در پهنای آن، به توجیه اقدامات امنیتی و سخت خود به آن می پردازند. مساله امنیتی سازی، یک رویکرد معمول قدرت های متخاصم در خصوص مساله افغانستان بوده که همواره به آن دست یازیده اند.

نیاز است تا در مورد امنیتی‌سازی مسأله افغانستان، روشنی بیشتری انداخته شود. فرآیندی که در آن بازیگران داخلی و بین‌المللی، مسائل مربوط به افغانستان را به‌عنوان تهدیدی امنیتی برای خود معرفی کرده است و اقدامات ویژه‌ای برای مقابله با آن انجام داده‌اند. این روند طی چند دهه گذشته تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله جنگ، تروریسم، مواد مخدر، مهاجرت و رقابت‌های منطقه‌ای شکل گرفته است. 

اگر قصد بر این باشد که بحران امنیتی افغانستان، ریشه یابی شود؛ مساله امنیتی سازی در کنار موضوعات بررسی جایگاۀ افغانستان در مجموعه امنیت منطقه ای و معمای امنیت در این کشور، باید همواره کاوش، بررسی و موشگافی دقیق و عمیق قرار گیرند. این کار به ما فرصت می دهد تا فراتر از تحلیل های کلیشه ای، عام فهم و معمول، به عمق یابی بهتر و بیشتر بحران امنیتی در افغانستان، دست یابیم. 

تذکر می دهم که هدف ما فراتر از بحث های تیوریک و سطحی ای است که اکثریت تحلیلگران، آن را علت اصلی بحران  در افغانستان می‌دانند. به طور مثال در حالی‌که ما مراحل امنیتی سازی در خصوص بحران امنیتی افغانستان را قبول می کنیم، تلاش داریم تا به موضوعات معمول مطروحه در خصوص موضوعات امنیتی شده، نگاه دیگری داشته باشیم. در ادامه باید اذعان شود که امنیتی سازی، مبنای تفکر امنیتی، رویکرد سیاسی و بن مایۀ نگاۀ ژئوپولیتیک، سایر کشور ها از جمله همسایه ها، منطقه و فرامنطقه در برابر افغانستان،  است که پی آمد آن، بی ثباتی منطقه ای و استمرار بحران ثبات و امنیت در افغانستان، بوده است. 

در راستای تحلیل این سوژه امنیتی ساز می توانیم ماهیت اصلی رقابت‌های قدرت‌های منطقه‌ای (ایران، پاکستان، هند، چین، روسیه و آمریکا) که  افغانستان را به صحنه‌ای برای جنگ های نیابتی و دخالت‌های امنیتی تبدیل کرده است، نگاه مشخص تری داشته باشیم. 

در ادامه، بر مبنای همین طرز فکر تحلیلی است که می توانیم بگوییم که پس از حوادث ۱۱ سپتامبر سال 2001، کشورهای جهان و حتی مردم افغانستان به این باور رسیدند که جنگ با تروریسم یک ضرورت امنیتی است. اما در سال‌های اخیر، برخی کشورها و تحلیلگران، تغییر تحلیل داده اند و به این نتیجه رسیده‌اند که امنیتی‌سازی افراطی افغانستان در برخی موارد توجیهی برای حضور نظامی خارجی و اعمال فشارهای سیاسی بوده است. علاوه بر آن، می توانیم باجسارت ادعا کنیم که مداخله نظامی سال ۲۰۰۱ آمریکا و ناتو در افغانستان نتیجه مستقیم یک روند امنیتی‌ساز، این کشور بود. به همین علت حملات هوایی و عملیات‌های نظامی گسترده امریکا و متحدانش در قالب سازمان ناتو، افزایش نارضایتی مردم و تقویت گروه‌های تروریستی خطرناک در افغانستان و منطقه را باعث شد. 

در ضمن، در سطح داخلی، در دوره‌های مختلف، دولت‌های افغانستان شروع از سال 2001 تا سقوط جمهوریت در سال 2021 با استناد به "امنیت ملی"، مخالفان خود را سرکوب کردند. به همین سان، در حال حاضر طالبان نیز از امنیتی‌سازی برای توجیه اقدامات خصمانه، سرکوب گرانه و خلاف حقوق بشری خود علیه رسانه‌ها، فعالان و مخالفان سیاسی استفاده می‌کنند. 

همچنین، به علت همین اقدامات امنیتی ساز، سطح تهدیدات امنیتی از جانب گروه های تروریستی مانند داعش خراسان، گروه های تروریستی از کشور های آسیای میانه، بسیار بلند است. زیرا، امنیتی‌سازی مداوم و عملیات‌های نظامی باعث شد برخی گروه‌ها مانند داعش-خراسان در افغانستان ظهور کنند. 

همچنین، با وجود سقوط نظام جمهوریت تحت حمایت واشینگتن، حاکمیت گروه تروریستی طالبان و ایجاد چتر مطمئن برای سایر گروه های تروریستی در داخل خاک افغانستان، حملات این گروه‌ها در کابل و سایر شهرها همچنان امنیت عمومی را تهدید می‌کند. اما تمام مباحث تیوریک در خصوص امنیتی سازی مساله افغانستان، چنان‌که در قالب اقدامات امنیتی ساز کشورهای پیرامونی ادعا می شود، نیست. مثلا موضوع تروریسم که قدرت های منطقه و فرامنطقه آن را توجیهی برای اقدامات امنیتی خود حساب می کنند، در اصل منبع و خروجی آن، خود این کشور های قدرتمند هستند. مواد مخدر که یکی از مسائل امنیتی ساز در خصوص بحران افغانستان است، منبع تامین برنامه های استخباراتی کشور های ذیدخل در قضیه افغانستان، حساب می شوند واز آن سود فراوانی می برند. 

موضوع عمق استراتیژیک که یک مبحث واقع گرایی است، یکی دیگر از علت های مزید امنیتی سازی قضیه افغانستان و مداخله دوامدار کشورهای ذینفع در آن، حساب می شود. 

همین طور، تلاش برای داشتن سلطه درفضای ژئوپولیتیک، از نیت غیر موجه کشورهای همسایه، منطقه و فرا منطقه در خصوص قضیه افغانستان نشان دارد که در قالب نظریه امنیتی سازی، همواره توجیه شده است. 

مساله جدایی طلبی که مبحث جدی و یکی از تهدیدهای بالقوه در برابر امنیت منطقه و تمامیت ارضی و حاکمیت ملی کشور های پیرامونی در خصوص افغانستان، حساب می شود، بستر مساعدی را برای بازی های امنیتی در میدان افغانستان برای کشور های دارای نفع امنیتی، سیاسی، اقتصادی و ژئوپولیتیک، مساعد ساخته است.

نتیجه‌گیری

در این شکی نیست که امنیتی سازی، یکی از علت های بنیادی، تعمیق، تداوم و استمرار بحران امنیتی، بی ثباتی سیاسی و فقر و منبع بروز تهدید های متنوع امنیتی در افغانستان بوده است. در عین حال که، امنیتی سازی، یکی از مولفه های اساسی دیدگاۀ ژئوپولیتیک و یکی از بنیاد های سیاست خارجی کشور های پیرامونی است. همچنین، این روند امنیتی سازی، برای نیل به اهدافی از جانب کشورهای مختلف، طراحی شده است. به طوری که این کشورها با امنیتی ساختن قضیه افغانستان، زمینه استفاده بهینه ونگاۀ فرصت طلبانه و سود جویانه را برای کسب منافع اقتصادی، سیاسی، امنیتی و ژئوپولیتیکی خود، فراهم آورده اند. 

هدف دیگر نگاه امنیتی سازی کشورهای پیرامونی به قضیه افغانستان، انحراف افکار عامه خودشان، برای تداوم و استمرار حیات نظام سیاسی غیر مردمی در این کشور ها بوده است تا در بستر لاپوشانی و پرادزش سیمای کاذبی از واقعیت ها، حقایق را پنهان کنند و توجیهی برای عملکرد های امنیتی شان، داشته باشند. 

سیاست امنیتی ساز، یعنی نگاه زیرکانه ی کشورهای پیرامونی در خصوص بحران امنیتی افغانستان است که بواسطه آن، تلاش شده و می شود تا این بحران سیاسی، امنیتی و اقتصادی، در داخل افغانستان، حفظ شود تا در بستر آن، بتوان به اهداف راهبردی، دست یافت. 

در آخر می توانیم بگوییم که امنیتی‌سازی افغانستان یک پدیده پیچیده است که هم در سطح داخلی و هم بین‌المللی تأثیرات زیادی دارد. در حالی که برخی تهدیدات واقعی هستند، استفاده ابزاری از امنیتی‌سازی در افغانستان، توانسته به افزایش بی‌ثباتی و مشکلات اجتماعی در این کشور منجر شود و این کشور را به چاله ی امنیتی برای منطقه مبدل ساخته است.