ترکیه و پایان حکومت بشار اسد

نویسنده: سید کامران یگانگی، عضو هیات علمی دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: بحران سوریه که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد، در نهایت با سقوط حکومت بشار اسد به پایان رسید و تحولی بزرگ در سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ایجاد کرد. در این میان، ترکیه به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی در تحولات سیاسی و نظامی سوریه شناخته می‌شود. ترکیه با استفاده از استراتژی‌های متنوع نظامی، سیاسی و دیپلماتیک، نقش برجسته‌ای در فشار به دولت سوریه برای کنار رفتن ایفا کرد. این یادداشت به بررسی استراتژی‌های ترکیه در راستای سقوط دولت بشار اسد و تحولات کلیدی در این زمینه می‌پردازد.

۱. از حمایت سیاسی تا حمایت نظامی: نقش ترکیه در سال‌های اولیه بحران

ترکیه در آغاز بحران سوریه، به‌ویژه پس از شروع اعتراضات مردمی علیه بشار اسد، به‌سرعت حمایت خود را از گروه‌های مخالف اعلام کرد. دولت ترکیه در ابتدا بر این باور بود که سقوط بشار اسد می‌تواند به تثبیت دموکراسی در سوریه و ایجاد یک نظم جدید منطقه‌ای کمک کند.

در این مرحله، ترکیه به‌طور گسترده از گروه‌های مخالف میانه‌رو و ارتش آزاد سوریه (FSA) حمایت کرد. این حمایت شامل تأمین تسلیحات، آموزش‌های نظامی و فراهم کردن پناهگاه‌های امن در مرزهای ترکیه بود. با وجود اینکه ترکیه توانست حضور خود را در بین گروه‌های مخالف تثبیت کند، اما وضعیت پیچیده‌تر از آن شد که در ابتدا تصور می‌شد. ایران و روسیه به‌طور فعال ازحکومت بشار اسد حمایت کردند و این باعث شد که ترکیه مجبور به تجدید نظر در استراتژی‌های خود شود.

۲. اقدامات نظامی ترکیه: عملیات‌های مرزی و تقابل با نیروهای کردی

یکی از مهم‌ترین ابعاد دخالت ترکیه در بحران سوریه، اقدامات نظامی این کشور در شمال سوریه و تقابل آن با نیروهای کردی بوده است. ترکیه، که امنیت خود را با تهدیدات موجود در مرزهای جنوبی‌اش مرتبط می‌داند، همواره نسبت به حضور گروه‌های کرد سوریه، به‌ویژه گروه‌های وابسته به حزب کارگران کردستان (PKK)، حساسیت زیادی داشته است. در این راستا، ترکیه به‌طور مداوم عملیات‌های نظامی را در مناطق مرزی سوریه آغاز کرده است.

الف. تهدیدات امنیتی از سوی نیروهای کرد

حزب کارگران کردستان (PKK)، که از دهه‌ها پیش درگیر جنگ با دولت ترکیه بوده، یکی از گروه‌هایی است که ترکیه آن را تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی خود می‌داند. ترکیه معتقد است که گروه‌های کرد سوریه مانند یگان‌های مدافع خلق (YPG) و وحدت نیروهای کرد سوریه (PYD) از نظر ایدئولوژیک به PKK  وابسته‌اند. با توجه به این که کردها در شمال سوریه به‌ویژه در مناطقی مانند عفرین، منبج و شمال الحسکه نفوذ داشتند، ترکیه به‌طور مداوم احساس تهدید می‌کرد.

ترکیه به‌ویژه نگران این بود که قدرت گرفتن کردها در شمال سوریه به شکل‌گیری یک کریدور کردی از شمال عراق به شمال سوریه و حتی به جنوب ترکیه منجر شود. ترکیه بر این باور بودکه این کریدور می‌تواند به‌طور بالقوه به ایجاد یک دولت مستقل کردی در آینده کمک کند که برای امنیت ملی ترکیه خطرناک است.

ب. عملیات سپر فرات (2016)Operation Euphrates Shield: آغاز حضور نظامی ترکیه در شمال سوریه

اولین عملیات مهم ترکیه در سوریه پس از آغاز بحران در سال ۲۰۱۱، عملیات «سپر فرات» بود که در اوت ۲۰۱۶ آغاز شد. هدف اصلی این عملیات، شکست داعش در منطقه شمال سوریه و جلوگیری از گسترش نفوذ نیروهای کردی بود. ترکیه قصد داشت تا با ایجاد یک منطقه امن در مرزهای جنوبی خود، حضور کردها در این مناطق را محدود کند و در عین حال داعش را از مناطقی که به‌طور سنتی تحت کنترل این گروه تروریستی بود، بیرون کند.

در این عملیات، ترکیه از نیروهای ارتش آزاد سوریه (FSA) و سایر گروه‌های مخالف بشار اسد نیز حمایت کرد. این عملیات موجب ایجاد تغییرات عمده در جغرافیای منطقه شد، اما در عین حال موجب تنش‌های زیادی با کردها و متحدان آن‌ها، از جمله ایالات متحده شد. ترکیه و ایالات متحده هرچند در مبارزه با داعش هم‌نظر بودند، اما ترکیه از حضور کردها در مبارزه علیه داعش ناراضی بود و این اختلاف‌ها باعث افزایش تنش‌ها شد.

ج عملیات شاخه زیتون (2018) Operation Olive Branch: تقابل مستقیم با YPG

یکی از بزرگ‌ترین عملیات‌های ترکیه در شمال سوریه، عملیات «شاخه زیتون» بود که در ژانویه ۲۰۱۸ آغاز شد. هدف این عملیات، بازپس‌گیری منطقه عفرین از دست نیروهای کرد یگان‌های مدافع خلق (YPG) بود. ترکیه می‌خواست از ایجاد یک کریدور کردی در مرزهای خود جلوگیری و همچنین موقعیت خود را در شمال سوریه مستحکم‌تر کند.

این عملیات که یکی از خونین‌ترین عملیات‌های نظامی ترکیه در سوریه بود، با حمایت شدید نیروهای ارتش آزاد سوریه (FSA) انجام شد. در این عملیات، ترکیه موفق شد تا عفرین را از دست کردها بیرون آورد، اما این پیروزی به قیمت تلفات سنگین و افزایش فشارهای بین‌المللی بر ترکیه تمام شد. بسیاری از ناظران بین‌المللی به‌ویژه کشورهای غربی، اقدام ترکیه در حمله به عفرین را نقض حقوق بشر دانسته و اعتراضات زیادی را برانگیختند.

د. عملیات چشمه صلح (2019) Operation Peace Spring: هدف قرار دادن شمال شرق سوریه

عملیات «چشمه صلح» در اکتبر ۲۰۱۹ آغاز شد و هدف آن، از بین بردن تهدیدات نیروهای کردی در شرق رودخانه فرات و ایجاد یک منطقه امن برای بازگشت پناهندگان سوری به داخل کشور بود. این عملیات، یکی از بزرگ‌ترین و جنجالی‌ترین اقدامات ترکیه در سوریه بود که در آن، ارتش ترکیه به‌ویژه در مناطق منبج و تل ابیض وارد عملیات‌های نظامی شد.

در این عملیات، ترکیه به‌طور خاص یگان‌های مدافع خلق (YPG) را هدف قرار داد که آن‌ها را بخش عمده‌ای از نیروی سوریه دموکراتیک (SDF) می‌دانست. این گروه به‌ویژه از حمایت آمریکا در جنگ علیه داعش برخوردار بود. اما ترکیه معتقد بود که این گروه‌ها تهدیدی برای امنیت ملی این کشور هستند و باید از مرزهای جنوبی ترکیه بیرون رانده شوند.

عملیات چشمه صلح با انتقاد شدید جامعه بین‌المللی مواجه شد. ایالات متحده آمریکا پس از تصمیم ترکیه به آغاز عملیات، نیروهای خود را از شمال سوریه خارج کرد که این اقدام باعث تغییرات عمده در تحولات منطقه‌ای و افزایش تنش‌ها در روابط ترکیه و ایالات متحده شد.

ه. تأثیرات و پیامدهای عملیات‌های ترکیه

اقدامات نظامی ترکیه در شمال سوریه به‌ویژه در مقابله با نیروهای کردی، پیامدهای زیادی برای تحولات سوریه و روابط ترکیه با کشورهای دیگر داشته است. این عملیات‌ها:

• تضعیف گروه‌های کرد: ترکیه با عملیات‌های متعدد، نفوذ گروه‌های کرد سوریه در شمال سوریه را به‌شدت کاهش داد و عملاً از تشکیل یک منطقه کرد در مرزهای جنوبی خود جلوگیری کرد.

• تنش‌های دیپلماتیک: این اقدامات موجب افزایش تنش‌ها با کشورهای غربی به‌ویژه ایالات متحده شد، چرا که بسیاری از گروه‌های کردی با حمایت آمریکا در جنگ علیه داعش درگیر بودند.

• ایجاد نارضایتی در جامعه بین‌المللی: حملات ترکیه به مناطق تحت کنترل کردها و آسیب به غیرنظامیان، اعتراضات زیادی را در سطح بین‌المللی برانگیخت. بسیاری از سازمان‌های حقوق بشری، عملیات‌های نظامی ترکیه را نقض حقوق بشر دانستند.

• کنترل بیشتر بر مناطق شمالی سوریه: ترکیه با انجام این عملیات‌ها، عملاً کنترل بخش‌هایی از شمال سوریه را در دست گرفت و تلاش کرد تا این مناطق را به‌عنوان منطقه‌ای امن برای بازگشت پناهندگان سوری ایجاد  کند.

۳. سیاست‌های ترکیه در عرصه دیپلماسی بین‌المللی

• ترکیه نه‌تنها به‌طور مستقیم در میدان نبرد با بشار اسد و متحدانش مقابله کرده، بلکه در عرصه دیپلماسی بین‌المللی نیز از تضعیف دولت سوریه حمایت کرده است. این کشور به‌ویژه در سازمان‌های بین‌المللی مانند شورای امنیت سازمان ملل متحد و اتحادیه عرب، همواره از تحریم‌ها علیه رژیم بشار اسد و حمایت از گروه‌های مخالف سخن گفته است.

•    ترکیه به‌طور گسترده‌ای در تلاش برای به‌وجود آوردن یک فشار بین‌المللی بر رژیم سوریه بوده است. این فشارها شامل تحریم‌های اقتصادی و سیاسی علیه دولت سوریه، حمایت از گروه‌های مخالف در مذاکرات صلح و همکاری با کشورهای غربی برای اعمال این تحریم‌ها بوده است.

۴. روند مذاکرات آستانه و روابط با روسیه و ایران

• یکی از چالش‌های مهم ترکیه در مسیر تلاش برای سقوط حکومت بشار اسد، روابط پیچیده با دیگر بازیگران منطقه‌ای و جهانی مانند روسیه و ایران بوده است. این دو کشور از حامیان اصلی حکومت  بشار اسد در طول جنگ داخلی سوریه بوده‌اند و همکاری با آن‌ها برای ترکیه دشوار بوده است.

•    ترکیه، روسیه و ایران در قالب فرآیند «آستانه» تلاش کردند تا راه‌حل‌های دیپلماتیک برای بحران سوریه پیدا کنند. در حالی که ترکیه به‌طور مداوم بر ضرورت تغییر رژیم در سوریه تأکید داشته است، روسیه و ایران به‌دنبال حفظ دولت بشار اسد هستند. این تضاد منافع در مذاکرات آستانه باعث شده است که ترکیه در بسیاری از موارد مجبور به مصالحه با روسیه و ایران شود.

۵. تحولات اخیر و سقوط حکومت بشار اسد

• با گذشت زمان، ترکیه از یک حامی فعال مخالفان بشار اسد به یک بازیگر اصلی در روندهای سیاسی و نظامی سوریه تبدیل شد. سیاست‌های ترکیه، به‌ویژه عملیات‌های نظامی در شمال سوریه و فشارهای دیپلماتیک علیه رژیم بشار اسد، به تضعیف قدرت این رژیم کمک کرد.

• در نهایت، پس از سال‌ها درگیری و حمایت از گروه‌های مخالف، سقوط حکومت بشار اسد به واقعیت پیوست. دولت بشار اسد نتوانست در برابر فشارهای داخلی و خارجی مقاومت کند. یکی از عواملی که به سقوط اسد سرعت بخشید، رشد نارضایتی‌های داخلی و تضعیف زیرساخت‌های دولتی بود. در کنار این، ترکیه توانست با همراهی دیگر بازیگران بین‌المللی نقش مهمی در پایان دادن به دوران حکومت اسد ایفا کند. سقوط حکومت بشار اسد  چشم پزشکی که میخواست اصلاحات را در سوریه  اجرا کند ، نقطه عطفی در بحران سوریه و در سیاست‌های منطقه‌ای ترکیه است. ترکیه با استفاده از ابزارهای مختلف نظامی، دیپلماتیک و اقتصادی توانست نقشی کلیدی در این تحولات ایفا کند.