رقابت ایران و ترکیه در عراق

نویسنده: بینار اف‌کی Binar FK، دانشجوی کارشناسی ارشد امور جهانی در مدرسه امور جهانی کیو، و یکی از پژوهشگران مؤسسه بین‌المللی مطالعات صلح کراک در دانشگاه نوتردام در ایالات متحده است. او که در حال حاضر در واشنگتن، دی.سی. مستقر است، سابقه یک دهه فعالیت در روزنامه‌نگاری با تمرکز بر جنگ‌ها و درگیری‌های خاورمیانه را دارد، به‌ویژه در مورد گروه‌های افراطی مانند داعش، القاعده و سایر شبه‌نظامیان.

دیپلماسی ایرانی: دو همسایه عراق، در گذر تاریخ برای نفوذ در این کشور رقابت کرده‌اند – ایران، که رئیس‌جمهوری تازه آن، مسعود پزشکیان در سفری به عراق داشت – و ترکیه، که به‌تازگی یک تفاهم‌نامه همکاری نظامی، امنیتی و مبارزه با تروریسم با عراق امضا کرده است.

این تفاهم‌نامه که پس از بازدید تاریخی رئیس‌جمهوری ترکیه، رجب طیب اردوغان، از عراق در آوریل امسال به امضا رسید، به‌عنوان یک حرکت مهم برای تحکیم نفوذ ترکیه در عراق تلقی می‌شود. با نامیدن حزب کارگران کردستان یا پ‌ک‌ک به‌عنوان یک «سازمان ممنوعه»، ترکیه به دنبال مشروعیت‌بخشیدن به عملیات‌های فرامرزی خود و تقویت جایگاه خود در سیاست و امنیت عراق است.

طبق نسخه‌ای از تفاهم‌نامه که پس از دو روز گفت وگوهای سطح بالا در آنکارا حاصل شد، عراق و ترکیه قصد دارند تلاش‌های خود را برای «حفظ امنیت و منافع ملی دو کشور و تقویت همکاری ‌های امنیتی، نظامی و اطلاعاتی از طریق تبادل اطلاعات در مورد سازمان‌های تروریستی» هماهنگ کنند.

ترکیه، که با بلندپروازی های اقلیت بزرگ کرد خود مخالف است، از دهه 1980 تاکنون عملیات نظامی فرامرزی علیه پ‌ک‌ک در شمال عراق را انجام داده است. نام‌گذاری پ‌ک‌ک به‌عنوان «تهدید مشترک» و «سازمان ممنوعه» نشان‌دهنده یک تازه است که به‌منظور مشروعیت‌بخشیدن و ارتقای رویکرد «جنگ با تروریسمِ» ترکیه انجام شده است. دو کشور همچنین توافق کردند که یک مرکز هماهنگی امنیتی مشترک در بغداد تأسیس کنند که تحت فرماندهی مشترک عملیاتی قرار می‌گیرد.

این توافق فارغ از جنجال نیست. گروه‌های شبه‌نظامی طرفدار ایران در عراق تفاهم‌نامه را مورد انتقاد قرار داده‌اند. در ۲۳ اوت، یک حمله هوایی ترکیه دو خبرنگار زن را کشت و همکار مرد آن‌ها را در یک خودرو در نزدیکی شهرک سید صادق، بین سلیمانیه و حلبچه، مجروح کرد. یک هفته بعد، ارتش عراق یک پهپاد ترکیه‌ای را بر فراز شهر کرکوک که عمدتاً کردنشین است، سرنگون کرد.

به نظر می‌رسد که این توافق تازه تا حدی توسط یک «توافق راهبردی آب» میان عراق و ترکیه به پیش رانده شده، همان‌طور که سخنگوی دولت عراق به آن اشاره کرده است.

آب مدت‌هاست که یک عامل اختلاف میان دو کشور بوده، چرا که هر دو رود دجله و فرات، که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، منابع حیاتی آب برای عراق به شمار می‌آیند. بغداد مدعی است که سدهای ترکیه باعث کاهش سطح آب این دور رودخانه شده، در حالی که آنکارا معتقد است که عراق باید زیرساخت‌های آبیاری قدیمی خود را بهبود بخشد تا از آب به‌صورت کارآمدتر استفاده کند.

این توافق امنیتی همچنین در کنار یک توافق اقتصادی بزرگ به ارزش ۱۷ میلیارد دلار با عراق مطرح می‌شود که هدف آن ایجاد یک کریدور محوری بین آسیا و اروپا از طریق ترکیه به نام «جاده توسعه» است.

پایگاه صنعتی نیرومند ترکیه در خاورمیانه، این کشور را قادر می‌سازد تا سهم خود از بازار را گسترش دهد، تولید را افزایش دهد و سودآوری را تقویت کند؛ این امر در نهایت منجر به کاهش تورم، افزایش اشتغال و تقویت پایه‌های اقتصادی ترکیه می‌شود. از نظر راهبردی، پروژه «جاده توسعه» ممکن است به ترکیه و عراق کمک کند تا خودمختاری کردها را کاهش دهند و مقاومت پ‌ک‌ک را تضعیف کنند. بر پایه سخنان وزیر حمل و نقل و زیرساخت ترکیه در یک نشست اخیر با عراق، قطر و امارات متحده عربی در ترکیه، مقامات در مورد تسریع این پروژه بحث و گفت وگو کردند.

نفوذ ترکیه در عراق در دوران دیکتاتوری صدام حسین بسیار قوی بود، با سرمایه‌گذاری‌های متعدد و تجارت قابل‌توجه. با این حال، پس از مداخله آمریکا در سال ۲۰۰۳ و سرنگونی رژیم صدام، ایران جای پای خود را در سیاست عراق مستحکم کرد و از بیش از ده‌ها حزب سیاسی حمایت کرده و گروه‌های شبه‌نظامی همسو را تأمین مالی و آموزش داده است.

حشد الشعبی، که به ایران نزدیک است، به‌عنوان قدرت سیاسی و نهادی مسلط در عراق ظهور کرده است. شبه‌نظامیانی که بخشی از حشد الشعبی هستند، مدت‌هاست که از حضور نظامی آمریکا در عراق ناخشنودند و هدفشان اخراج آمریکا از کشور است. شبه‌نظامیان تحت حمایت ایران از زمان افزایش تنش‌های منطقه‌ای پس از حمله حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر سال گذشته و جنگ متعاقب اسرائیل علیه غزه، حداقل ۱۶۰ حمله به نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه انجام داده‌اند.

گروه‌هایی مانند حزب‌الله عراق نیز به شدت به پروژه جاده توسعه حمله کرده‌اند و آن را «سرچشمه نگرانی پایدار» توصیف کرده‌اند. یک نماینده از فراکسیون پارلمانی عصائب اهل الحق، شبه‌نظامیان تحت حمایت ایران، این پروژه را «ننگی در تاریخ سیاستمداران عراقی» توصیف کرد و افزود: "این پروژه یکی دیگر از هزینه‌هایی است که مردم عراق به دلیل سلطه یک طبقه سیاسی آلوده به ویروس فساد متحمل شده‌اند و آن‌ها را قادر نمی‌سازد تا میان سود و زیان کشور تمایز بگذارند."

با این حال، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، تأیید کرده که حشد الشعبی تفاهم‌نامه جدید امنیتی و برچسب‌گذاری پ‌ک‌ک (بعنوان یک گروه تروریستی) را تأیید کرده است.

ایران به‌طور تاریخی از شبکه‌ای از نیابتی‌ها مانند شبه‌نظامیان شیعه و دیگر بازیگران غیردولتی برای اعمال نفوذ در عراق استفاده کرده است. این راهبرد نیابتی به ایران امکان می‌دهد تا ضمن حفظ رویکرد انکارپذیری قابل پذیرش، نفوذ زیادی بر سیاست و امنیت عراق داشته باشد؛ این رویکرد با تاکتیک‌های جنگ نامتقارن گسترده‌تر ایران برای مقابله با دشمنان متعارف در سراسر خاورمیانه همسو است.

روابط ترکیه و عراق عمدتاً تحت تأثیر اختلافات بر سر تجاوزات نظامی ترکیه، حقوق آبی و فروش نفت کردها بوده است. اختلافات نفتی به سال ۲۰۱۳ بازمی‌گردد، زمانی که دولت اقلیم کردستان (KRG) به‌طور مستقل صادرات نفت به ترکیه را آغاز کرد؛ اقدامی که بغداد آن را غیرقانونی می‌دانست. دولت مرکزی عراق در واکنش، پرداخت‌های فدرال به کارمندان دولت اقلیم کردستان را تعلیق کرد. در سال ۲۰۲۳، دیوان بین‌المللی داوری در اتاق بازرگانی بین‌المللی، در یک پرونده داوری مهم علیه ترکیه در رابطه با صادرات نفت کردها، به نفع عراق حکم داد.

در سال‌های اخیر، ترکیه از ایران به‌عنوان صادرکننده پیشرو کالاهای تجاری به عراق پیشی گرفته است. شرکت‌های ترک در پروژه‌های متعدد ساخت‌وساز و زیرساخت در شهرهای مختلف عراق سرمایه‌گذاری کرده‌اند که بخش‌های انرژی، آب و پتروشیمی را شامل می‌شود.

ترکیه به‌طور سنتی در شمال عراق نفوذ گسترده‌ای داشته، جایی که با ایران رقابت می‌کند. هر یک از این کشورها از احزاب مختلف سیاسی کرد حمایت می‌کنند. ترکیه از حزب دموکرات کردستان (KDP) حمایت می‌کند، در حالی که ایران از اتحادیه میهنی کردستان (PUK) پشتیبانی می‌کند. از نظر جغرافیایی،KDP  مناطق نزدیک به مرز ترکیه را کنترل می‌کند، در حالی که PUK مناطق نزدیک به ایران را تحت کنترل دارد.

سنجار، خانه اقلیت ایزدی عراق، به مرکزی برای کشمکش‌ها و درگیری‌های پیچیده تبدیل شده است. این منطقه به‌عنوان یک میدان نبرد راهبردی برای مجموعه‌ای از کشورها، جناح‌های مسلح و جاسوسانی که به دنبال تثبیت نفوذ حامیان مختلف خود هستند، عمل می‌کند. ترکیه و ایران به‌عنوان قدرت‌های اصلی در سنجار ظهور کرده‌اند، در حالی که ترکیه همچنین بر شهرهای موصل، کرکوک و دهوک تمرکز دارد؛ شهرهایی که از ذخایر نفتی غنی برخوردارند و در گذشته هدف جاه‌طلبی‌های ارضی ترکیه بوده‌اند.

منبع: اندیشکده استیمسون/ تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱