خشم مشترک ایران و ترکیه از آذربایجان برسر تعامل با اسرائیل

نویسنده: فواد شهبازوف، تحلیل‌گر سیاسی مسائل امنیت منطقه‌ای در قفقاز جنوبی و پژوهشگر پیشین در مرکز مطالعات راهبردی و تحلیل‌گر ارشد در مرکز ارتباطات راهبردی در جمهوری آذربایجان است. او همچنین پژوهشگر مهمان در مدرسه امنیت ملی دانیل مورگان Daniel Morgan School of National Security در واشنگتن، دی سی بوده است.

دیپلماسی ایرانی: پیامد آشفتگی‌های ژئوپلیتیکی خاورمیانه که از جنگ کنونی اسرائیل با حماس سرچشمه می‌گیرد، بسیار فراتر از منطقه است. اگرچه بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیایی دست کم در آغاز از اسرائیل حمایت کردند، اما برخی دیگر تلاش کرده‌اند بی‌طرف بمانند، در حالی که کشورهایی مانند ایران، روسیه، ترکیه، ایرلند و اسپانیا اسرائیل را به خاطر استفاده بیش از حد از زور در غزه و بی‌توجهی به جان غیرنظامیان سرزنش کرده‌اند. دولت محافظه‌کار و اسلام‌گرای ترکیه به رهبری رجب طیب اردوغان، لحن تندی علیه اسرائیل داشته و با حمایت از حماس، در دفاع از آرمان فلسطین موضع گرفته است. آنکارا، تحت فشار جمعیت های اسلام‌گرا، گروه‌های محافظه‌کار و چپ‌گرایان ترکیه، در ماه مه ۲۰۲۴ روابط تجاری با اسرائیل را قطع کرد و روند رو به افزایش روابط اقتصادی دوجانبه را وارونه کرد. ترکیه پیش‌بینی می‌کرد که سایر کشورهای منطقه با اکثریت مسلمان نیز از این روند پیروی کنند، اما تاکنون هیچ یک چنین نکرده اند.

به نظر می رسد که بویژه یکی از متحدان و شرکای اصلی ترکیه، جمهوری آذربایجان، برای توقف مشارکت اقتصادی، سیاسی و نظامی عمیق خود با اسرائیل مردد باشد. آذربایجان در دو دهه گذشته با وجود حفظ روابط با ترکیه و ایران، مشارکت‌های نیرومندی با اسرائیل در زمینه‌های انرژی و دفاعی ایجاد کرده است. در سال ۲۰۲۰، آذربایجان به تبلیغ آشکار شراکت امنیتی خود با اسرائیل شروع کرد که با انتقادات شدید ترکیه و ایران روبه رو شد. اما یک سال بعد، آذربایجان با مهارت روابط بین ترکیه و اسرائیل را بازسازی کرد و به یک دهه اختلاف پس از جنگ قبلی اسرائیل و حماس و حمله اسرائیل به کاروان کمک‌های ترکیه به غزه در سال ۲۰۱۰ پایان داد.

آذربایجان همچنان تلاش می‌کند تا یک توازن را حفظ کند. وزارت امور خارجه آذربایجان در اکتبر گذشته با صدور بیانیه‌ای رسمی "کشتار غیرنظامیان در غزه" را محکوم کرد تا تصویر خود در جهان اسلام را تخریب نکند و ترکیه را از خود نرنجاند. در عین حال، آذربایجان همچنان به تقویت شراکت خود با اسرائیل ادامه داده است. طبق آمار رسمی، بین ژانویه تا آوریل ۲۰۲۴، آذربایجان یک میلیون و ۲۱ هزار و ۹۱۷ تُن نفت خام به اسرائیل صادر کرده که این میزان نسبت به سال ۲۰۲۳ حدود ۲۸ درصد افزایش یافته است. در واقع، آذربایجان یک تامین‌کننده قابل اعتماد برای پالایشگاه‌های اسرائیل در حیفا و اشدود بوده است.

تا پیش از این، به رغم لفاظی‌های تند آنکارا علیه اسرائیل، ترکیه مشتاق به حفظ جریان انتقال نفت بود زیرا از درآمد قابل‌توجهی از خطوط لوله انتقال مورد استفاده آذربایجان و نیز حمل و نقل نفت به دست می‌آورد. ترکیه با توجه به شراکت راهبردی اش با باکو و روابط اقتصادی عمیق دو طرف، ترجیح می‌داد نسبت به ادامه جریان نفت آذربایجان به اسرائیل بی‌تفاوت باشد. با این حال، بسیاری از گروه‌ها و چهره‌های اسلام‌گرای محافظه‌کار، از جمله جوانان طرفدار فلسطین در ترکیه، به شدت از شراکت آذربایجان با اسرائیل انتقاد کرده‌اند.

در ۲۰ ژوئن، گروه بزرگی از طرفداران فلسطین در مقابل دفتر مرکزی شرکت دولتی نفت آذربایجان (SOCAR) در ترکیه تجمع کردند، سنگ پرتاب کردند و درهای دفتر را شکستند و خواستار توقف تأمین و حمل نفت به اسرائیل شدند. با وجود این رفتار خشونت آمیز معترضان، نیروهای امنیتی ترکیه عجله‌ای برای پراکنده کردن تجمع نداشتند، اگرچه بعد از آن ۱۳ نفر دستگیر شدند. در هنگامه این اعتراضات، دفتر SOCAR در ترکیه، اتهامات مربوط به "تأمین نفت خام برای اسرائیل" را رد کرد و این اتهامات را تحریک‌آمیز توصیف کرد.

آذربایجان تحویل نفت خام خود به اسرائیل را نه مستقیم به وسیله شرکت دولتی نفت آذربایجان (SOCAR) یا شعبه ترکیه‌ای آن، بلکه از طریق شرکت‌های تجاری خارجی متعددی صادر می‌کند. این رویه به آن شرکت امکان می‌دهد تا منکر مقصد نهایی نفت خام صادراتی خود شود. علاوه بر این، برخلاف ترکیه، شراکت آذربایجان و اسرائیل تنها بر اساس توافقات تجاری و انرژی نیست بلکه بر اساس نگرانی‌های مشترک ژئوپلیتیکی، به ویژه در مورد دشمن مشترکشان، ایران، نیز استوار است. در این زمینه، اسرائیل به عنوان یک متحد مفید، به ویژه در طول مواجهه اخیر آذربایجان با ایران بین سال‌های ۲۰۲۲ – ۲۰۲۳، تثبیت شده است.

در واقع، این عوامل، توجیه کننده همگرایی بلندمدت باکو با اسرائیل است، حتی در شرایطی که تلاش دارد همدردی خود را با قضیه فلسطین نشان دهد. برخلاف ترکیه که به‌طور آشکار از حماس حمایت می‌کند و به اعضای آن پناه می‌دهد، دولت آذربایجان با حکومت فلسطینی مستقر در کرانه باختری رود اردن ارتباط دارد و از راه‌حل دو کشوری حمایت می‌کند.

آنکارا امیدوار است که باکو، همدردی بیشتری برای فلسطینی‌ها نشان دهد. با این حال، بعید است که آذربایجان به‌منظور کاهش نگرانی‌های آنکارا، از شراکت راهبردی بلندمدت خود با اسرائیل چشم‌پوشی کند.

منبع: استیمسون / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱