دیپلماسی ایران از قفقاز تا غزه

نویسنده: دکتر سید احمد حسینی، کارشناس ارشد مسائل منطقه ای و بین المللی

دیپلماسی ایرانی: جهان در سالی که گذشت روزهای سخت و پرالتهابی را پشت سر گذاشت. شرایط ناشی از خلاء قدرتی که در مناطق مختلف پدیدار شد همراه با تلاش کشورها برای افزایش حوزه نفوذ و گرفتن سهم بیشتر باعث شد که تحولات و رخدادها سرعت بالایی داشته باشند و با محیط بین المللی بسیار سیالی مواجه باشیم.

در این میان جمهوری اسلامی ایران هم به دلیل اینکه در منطقه حساس غرب آسیا قرار داشته و هم توانسته است در سال های اخیر اثرگذاری بالایی در این منطقه و محیط بین المللی داشته باشد، در این سال با مسائل و موضوعات زیر رو به رو بود که در برخی از آنها نتایج ملموسی کسب کرد و برخی دیگر از موضوعات کماکان به پیگیری و بهره گیری از توان و ظرفیت های همه جانبه نیاز دارد تا بتواند منافع ملی خود را در حد قابل قبول تامین کند:

الف – مناسبات با همسایگان:

- در خصوص سیاست ارتقاء و تحکیم مناسبات با همسایگان، در این سال تلاش ها و رایزنی ها ادامه یافت. ابتکار به عمل آمده در برطرف کردن مسائل با عربستان سعودی که در اواخر سال ۱۴۰۱ با میانجیگری چین انجام شده است، تداوم یافت و نمایندگی های دو کشور آغاز به فعالیت کرد. این امر تاثیر کلی خود را هم بر کشورهای حوزه خلیج فارس و هم بر برخی دیگر از کشورها که تحت تاثیر سوء تفاهمات تهران با ریاض قرار گرفته بودند بر جا گذاشت که آثار و نشانه های آن به تدریج ظاهر می شوند.

- در حوزه قفقاز تنش ها و پیامدهای ناشی از جنگ دوم قره باغ مدیریت شد و ایران توانست به صورت منطقی و با صبر و درایت فضای ناشی از تغییر موازنه در این منطقه مهم را با منافع و خواسته های خود هماهنگ کند، هر چند تحولات این حوزه هنوز هم پایان نیافته و ضرورت دقت و تمرکز را همواره طلب می کند. در این بخش مهمترین عنصر قابل ذکر پیش رو برای روابط جمهوری آذربایجان و فرآیند رفع سوء تفاهمات با این کشور به خصوص نحوه رسیدگی به پرونده حادثه سفارت آن کشور در تهران بود که با مدل خاص ایران و بدون بهره گیری از واسطه ها دنبال شد که نتایج و دستاوردهای آن در مسیر عادی شدن روابط دیده می شود.

- در بخش همسایگان شرقی دو موضوع حمله به مراکز تروریستی در پاکستان و نیز چگونگی تنظیم مناسبات با گروه طالبان در افغانستان قابل ذکر است. در مورد اول نظر به این که حمله به محل اسقرار تروریست ها در داخل پاکستان برای اولین بار انجام شد، دستگاه دیپلماسی توانست به سرعت وارد عمل شود و گفت و گو با مقامات آن کشور را انجام دهد و مانع سوء تفاهم در روابط و سوء استفاده احتمالی بدخواهان شود. 

در خصوص افغانستان، علاوه بر تمرکز بر چگونگی تعامل با گروه طالبان حاکم بر این کشور، موضوعات اقتصادی و چگونگی بهره گیری از ظرفیت های بازار اقتصادی آن کشور و امکان هم افزائی در مناسبات مورد بحث قرار گرفت. با این وجود یک مساله مهم در خصوص این کشور سیل مهاجران اتباع افغانستان به ایران است که به دقت نظر و طراحی برنامه ای مدون را نیازمند است تا نگرانی های موجود در این زمینه رفع شود.

ب – محیط منطقه ای:

- در این بخش، یکی از موضوعات مهم مساله غزه و تداوم حملات رژیم جنایتکار صهیونیستی به مردم بی دفاع است. جمهوری اسلامی ایران از همان روز نخست شکل گیری بحران، تلاش های گسترده ای به کار برد تا مواضع کشورهای اسلامی و همسو را در این زمینه به هم نزدیک کند. در نتیجه این تلاش ها، سازمان کنفرانس اسلامی دو نشست به پیشنهاد ایران و همراهی برخی کشورهای دیگر برگزار کرد و همچنین همایش بین المللی فلسطین در تهران برگزار شد. در همین راستا بهره گیری از ظرفیت سازمان های منطقه ای و بین المللی مانند بریکس و شانگهای از جمله اقدامات بود که شرکت دبیرکل سازمان شانگهای در همایش تهران گامی در جهت فعال کردن این ساختار در موضوع جهانی و انسانی فلسطین و غزه بود. و این کار با عضویت ایران در گروه بریکس نیز یک موفقیت قابل تامل بود که در حال انجام است.

- از جمله مسائل دیگر قابل طرح در این بخش که حتی ابعاد جهانی نیز دارد تداوم بحران اوکراین بود که به منازعه ای بزرگ میان روسیه و مجموعه غرب تبدیل شده است. این حادثه بزرگ که دو جبهه یاد شده را به نقطه تقابل کشانده در جغرافیایی اتفاق افتاده که جهان دو جنگ ویرانگر را شاهد بوده است. به رغم تلاش های سیاسی و رسانه ای و بین المللی برای درگیر کردن ایران در این بحران، دستگاه دیپلماسی تلاش های گسترده ای در سال جاری انجام داد. اما این مساله کماکان به عنوان یک موضوع چالشی باید با دقت و حساسیت بیشتر مدیریت و سیاست تبیین و روشگرانه ایران به کشورهای مختلف اعلام و در عین حال طرح های لازم انجام شود.

ج- فضای بین المللی:

همان گونه که ذکر شد سیال بودن محیط بین المللی و تلاش کشورها برای بهره گیری از شرایط در حال گذار در جهان و حرکت به سمت کسب موقعیت بهتر بازیگران را به تفکر و طراحی های جدید سوق داده است.

در این میان جمهوری اسلامی ایران یکی از کشورهای کانونی در تعریف و تعیین جایگاه خود در جهان آینده است. این موضوع مساله ساده ای نبوده و نیازمند شناخت و درک صحیح فضای حاکم بر مناسبات بین المللی و چگونگی اقدام کشورهای مختلف از جمله گروه مخالفان و رقباست. باید بررسی کرد که هر کشور چه سناریویی برای خود طراحی کرده است و به سمت آینده بهتر حرکت می کند. این موضوع بسیاری از کشورها ازجمله بازیگران مهم ازجمله مجموعه غرب، روسیه، چین و قدرت های در حال ظهور را شامل می شود.

توفیق در تثبیت نقش آینده ایران مستلزم واقعی کردن شناخت و درک صحیح اهداف و مسیر حرکت بازیگران مطرح است. در این زمینه مسائل بسیاری مطرح است که دیپلماسی کشور ایران با آن مواجه است. اقدام در جهت پذیرش توانمندی های نظامی و هسته ای و قدرت بازدارندگی ایران و برطرف کردن ابهاماتی که دستگاه سیاسی و رسانه ای حاکم بر جهان درصدد تهدیدسازی از آن دارند بخشی از این اقدامات است. گشایش در تحریم ها، پاسخ دهی به مطالبات افکار عمومی در داخل برای کاستن از مشکلات و به حرکت درآوردن چرخه توسعه اقتصادی در ایران از جمله آنهاست.

حتی در بخش شرکای نزدیک ایران مانند روسیه و چین باید شناخت عمیق تری از آنها پیدا کرد و از چارچوب کلیشه ای و سنتی خارج شویم. اگر شناختمان درست و واقعی شود در آن صورت حتی می توانیم چارچوب رفتاری کشورهای یاد شده در مواردی چون جزائر ایرانی در خلیج فارس را نیز بهتر فهمید و نسخه ای واقعی و بازدارنده از جنس بازیگری در جهان نوین و درهم تنیده برای آنها طراحی کنیم. این همه از عناصر و ویژگی هایی است که دیپلماسی ایرانی در پیش دارد و باید طراحی های مفید و کارآمدی در مورد آنها داشته باشد و انتظار در داخل و خارج در این زمینه ها بسیار است که می توان در نوشته های آینده به شرح و بسط آنها پرداخت.