دیپلماسی پیچیده اردوغان در توافق غلات

دیپلماسی ایرانی: ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه در روز 4 سپتامبر 2023 با رجب طیب اردوغان، همتای ترکیه‌ای خود در در شهر سوچی واقع در سواحل دریای سیاه دیدار کرده و با اظهار اشراف بر قصد اردوغان در مورد مطرح کردن موضوع توافق غلات، آمادگی روسیه را برای مذاکره در مورد این موضوع اعلام کرده است.

رهبران دو کشور اذعان داشتند که علی رغم تلاش‌های ناتو برای فلج کردن اقتصاد روسیه و محدود کردن دسترسی مسکو به بازارهای جهانی انرژی، تجارت فی مابین را افزایش داده و در مورد مسائل انرژی با هم همکاری خواهند داشت. اما علیرغم صحبت های دو طرف در مورد گسترش مشارکت بیشتر، هیچ سیگنالی مبنی بر تغییر عمده در اقدام تعادلی اردوغان بین روسیه و غرب در این دیدار وجود نداشته است.

روسیه در اوایل جولای سال جاری قرارداد غلات که در بحبوحه کمبود جهانی غذا راهروهایی برای صادرات مواد غذایی از بنادر دریای سیاه ایجاد می کرد را به حالت تعلیق در آورده است. این توافق که به عنوان ابتکار غلات دریای سیاه شناخته می شود، توسط روسیه، ترکیه و میانجیگری سازمان ملل متحد در جولای 2022 راه اندازی شده و بر اساس آن صادرات غلات اوکراین از طریق آب های تحت کنترل روسیه در دریای سیاه انجام می گرفت. پوتین با این ادعا که سازمان ملل و کشورهای غربی همکاری لازم را در جهت منافع روسیه نداشته اند، از این پیمان خارج شده و ضمانت های امنیتی خود را برای کشتی های در حال تردد در شمال غربی دریای سیاه لغو کرد.

تصمیم روسیه برای پایان دادن به توافق به طور گسترده به عنوان یک اقدام استراتژیک برای اعمال فشار بر غرب و محدود کردن گزینه های اقتصادی اوکراین تفسیر می شود. علیرغم آن که پوتین غرب را در خروج روسیه از توافق مقصر می داند، اما عنوان داشته که اگر غرب به تعهد خود در توافق غلات عمل کند، روسیه می‌تواند به این قرارداد بازگردد.

روسیه پس از عقب نشینی از توافق غلات در شکایت از غرب که مانع از صادرات غلات و کود روسیه شده، حملاتی را به زیرساخت های بندری در اوکراین آغاز کرده و اعلام داشته که کشتی‌هایی که از مبدا بنادر اوکراین و به مقصد آن ها سفر می‌کنند، به‌ عنوان حامل محموله‌های نظامی بالقوه و در نتیجه اهداف قانونی در نظر گرفته خواهند شد.

ترکیه با نقش آفرینی در ابتکار استراتژیک غلات با هدف تضمین صادرات غلات اوکراین از طریق تنگه بسفر که دریای سیاه را به دریای مدیترانه متصل می کند، توانست امکان عبور ایمن محموله‌های غلات اوکراین را در دریای سیاه فراهم کند که اهمیت زیادی بر ثبات غذایی در سراسر جهان در حال توسعه داشته است و اینک  اردوغان امیدوار است تا بتواند پوتین را برای بازگشت دوباره به این توافق ترغیب کند. یک ابتکار استراتژیک با نقش آفرینی ترکیه در این توافق می تواند به عنوان مبنایی برای از سرگیری مذاکرات صلح بین مسکو و کیف درنظر گرفته شود. 

ترکیه که یکی از اعضای ناتو بوده در طول تهاجم نظامی روسیه به اوکراین به طور همزمان به دنبال حفظ روابط صمیمانه با مسکو و کیف بوده و از پیوستن به سایر اعضای ناتو در تحریم روسیه خودداری کرده است. آنکارا در حالی خود را به عنوان یک واسطه در مناقشه معرفی کرده که از اوکراین در ارسال تسلیحات و درخواست پیوستن به ناتو حمایت کرده است. 

در شرایطی که روابط ترکیه و روسیه همچنان در حال تعمیق است و تجارت دوجانبه در سال گذشته به رقم چشمگیر 69 میلیارد دلار رسیده، اردوغان به دنبال میانجی‌گری برای قطعنامه‌ای برای تضمین صدور غلات  اوکراین است. اردوغان با نگرانی از آن که جنگ طولانی بین دو شریک تجاری ترکیه و کشورهای دیگر ساحلی دریای سیاه برای اقتصاد و امنیت کشورش خطرناک باشد، به تعامل دیپلماتیک برای توقف درگیری ادامه خواهد داد.

اردوغان به عنوان یک بازیگر کلیدی که امکان عبور ایمن محموله‌های غلات اوکراین را در دریای سیاه فراهم کرده، تلاش دارد تا در متقاعد کردن کرملین برای پایبندی به توافق و اطلاع رسانی خواسته های روسیه به متحدان خود در ناتو تعادل ایجاد کند. اردوغان در سال 2020، با خرید سامانه پدافند هوایی اس-400 از روسیه تقریباً روابط با ایالات متحده را از مسیر خود خارج کرد و اینک مراقب است تا منافع امنیتی در روابط با روسیه به طور مستقیم روابط با ایالات متحده و سایر کشورهای اروپایی را تحت الشعاع قرار ندهد. 

ایالات متحده تلاش دارد تا با همکاری رومانی و مولداوی مسیرهای صادراتی جایگزینی را برای صادرات غلات اوکراین از طریق رودخانه دانوب جست وجو کند که نهایی شدن این امر موجب خواهد شد تا اهرم نفوذ غرب بر روسیه افزایش یابد. یک سناریوی هشداردهنده زمانی خواهد بود که اوکراین به حمل و نقل غلات بدون رضایت روسیه ادامه دهد زیرا  می تواند به عنوان یک چالش مستقیم برای اقتدار روسیه تعبیر شود. این امر به طور بالقوه پاسخ نظامی را به دنبال داشته و  منجر به افزایش خشونت و بی ثباتی در منطقه خواهد شد. 

اما اردوغان در شرایط این تنش ژئوپلیتیکی، قوانین بازی را به گونه ای بازنویسی می کند که در همکاری انتخابی با پوتین که سود قابل توجهی برای رهبر ترکیه خصوصا در انتخابات ریاست جمهوری اخیر داشته، در عین حال از تعامل با غرب برای احیای توافق غلات غافل نماند. رهبر ترکیه اخیرا با موافقت با پذیرش سوئد در ناتو موفق به انجام اقداماتی برای جلب رضایت متحدان خود در ناتو شده است.  

اردوغان در یک دیپلماسی ابهام شرایط را برای گفت وگو با پوتین باز نگه می دارد تا به عنوان یک میانجی خواسته های روسیه را با غرب در میان بگذارد. اگرچه با توجه به عدم آمادگی غرب برای پذیرش شرایط روسیه، متقاعد کردن پوتین برای بازگشت به توافق دشوار خواهد بود اما اردوغان تلاش دارد تا جایگاه خود را در میانه روسیه و غرب حفظ کند.

علی رغم انتظارات پیرامون این نشست دو جانبه، کماکان هیچ نشانی از دستیابی به موفقیت در افق این توافق وجود نداشته و پوتین بازگشت به توافق غلات را منوط به لغو محدودیت‌های اعمال شده بر محصولات روسیه توسط کشورهای غربی عنوان کرده و خواستار لغو تحریم‌ها بر کالاهای روسی شده است. یکی از خواسته های اصلی مسکو اتصال مجدد بانک کشاورزی روسیه به سیستم پرداخت بین المللی سوئیفت است که اتحادیه اروپا آن را در ژوئن 2022 به عنوان بخشی از تحریم های گسترده اعمال شده در پاسخ به تهاجم به اوکراین قطع کرد. با این حال مسکو مجموعه ای از پیشنهادات را که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه آن را "پیشنهادات ملموس" خوانده، با هدف احیای این توافق ارسال کرده و پیشنهاد خود را مبنی بر عرضه مواد غذایی رایگان به آفریقا و ارسال غلات با تخفیف برای فرآوری در ترکیه تحت توافق پیشنهادی با قطر مطرح کرده است. رهبر روسیه همچنین یک طرح جایگزین شامل ارسال یک میلیون تن غلات به ترکیه با هدف پردازش و سپس انتقال آن به شش کشور آفریقایی و اجرای آن با حمایت مالی قطر برای جلوگیری از بحران غذایی قریب الوقوع در آن مناطق پیشنهاد داده است.

ترکیه به‌عنوان نیرویی ثبات بخش در منطقه با محدود کردن عبور کشتی‌های جنگی از کشورهای غیردریای سیاه، تشدید درگیری را مهار کرده و در نتیجه دریای سیاه را به عنوان منطقه آرامش حفظ می‌کند.

ابهام در مورد آینده عرضه یکی از بزرگترین صادرکنندگان غلات در جهان به هفته‌ها نوسان قیمت جهانی گندم و در نتیجه به افزایش خصومت‌ها در دریای سیاه و اطراف آن کمک کرده است. با توجه به انتظارات همه طرف‌های ذیربط، حتی اگر معامله غلات به زودی از سر گرفته نشود، اما برای اردوغان قرار گرفتن در مثلث استراتژیک با غرب و روسیه یک پیروزی دیپلماتیک خواهد بود.