انتشار کتاب تناسب و تدریج

دیپلماسی ایرانی: کتاب تناسب و تدریج (بایسته های سیاست خارجی در گام دوم انقلاب)، نوشته نعمت اله مظفرپور، از سوی مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه در دهم اردیبهشت 1402 منتشر شد. این اثر، رویکردی نوین، خلاقانه و منحصر به فرد به مختصات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که محصول پروژه فکری پنج ساله نویسنده بوده و مطالعه آن دقت و ممارست زیادی می طلبد. بدین وسیله از مدیران محترم آن مرکز برای تهیه متن معرفی کتاب و تسلیم آن به این سایت قدردانی می گردد.  

 اهم موارد قابل ذکر درباره کتاب بدین قرار است:

1. کتاب تناسب و تدریج(بایسته های سیاست خارجی در گام دوم انقلاب اسلامی) نوشته نعمت اله مظفرپور، «الگوهای پایه» سیاست خارجی و دیپلماسی مقتضی اهداف و ارزشهای قانون اساسی و بیانیه گام دوم انقلاب را مطالعه می کند. این نوشته فشرده که در 110 صفحه و توسط مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه منتشر شده، بحثی خیلی عینی مبتنی بر آمار و ارقام از یک سوی و کنکاشی هستی شناسانه- فلسفی-انتزاعی از سوی دیگر نیست، بلکه نظریه پردازی روش شناختی- منطقی با هدف آسیب شناسی الگوهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است تا بتواند برای نظام ادراکی و «ذهنیت» استراتژیک نظام اسلامی اصلاحاتی پیشنهاد کرده و به برنامه ریزی بهینه استراتژیک کمک کند.

2. نویسنده معتقد است سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران علیرغم موفقیتها و دستاوردهای قابل تقدیر که نیازمند توضیح نیست، دچار چهار رویه معیوب عدم تناسب، عدم اجماع، امنیتی کردن و رادیکالیسم (فقدان ذهنیت نظام مند و منطق ارتباطی و تک ساحتی شدن) شده است که مجموع اینها «مقاومت» در مقابل اغیار را کاهش داده، «الهام بخشی و قدرت نرم» را فرسایش و بیانیه گام دوم را عقیم می کنند. رویه های مذکور هم معلول کاستیهای سیاست داخلی هستند و هم به نوبه خود ستونهای سیاست داخلی و رابطه دولت با ملت و روح ملیت ایران را تضعیف می کنند. اینها مشکلات «فرا استراتژیک» و بیشتر ذهنیتی، اخلاقی، روحیه ای و منطقی-روشی هستند که پدیداری و اجرای استراتژیهای عینی صحیح و کنش دیپلماتیک را ممتنع می کنند. در حالیکه استراتژی عملی باید در درون ذهنیتی هوشمند و درست تعریف شود. ذهنیتی که «فلسفه تاریخ» را درک کرده و روشهای عقلی پیشروی را در جهان کنونی دانسته و صرفا بر انگیزشهای «ارادی» حرکت در جهان پیچیده  تکیه نکند.  نویسنده تاکید دارد جنگهای امروز قبل از اینکه جنگ اراده ها و روایتها باشند، جنگ عقلها و روشها هستند و در نهایت کسانی برنده خواهند شد که بتوانند تناسب حداقلی بین اقتصاد، امنیت و حقوق بشر برقرار و در محیط داخلی گفتگو کنند. سیاست خارجی عقلی نیز محصول مناظره اصحاب اقتصاد،، امنیت، حقوق بشر، عقل، دیپلماسی و جامعه مدنی است.

3. پرسش مظفرپور این است که علیرغم برنامه ریزی همه جانبه دشمن، چگونه می توان از دایره خبیثه تحمیلی  معیوب، حتی الامکان خارج شده و یا شدت و حدت آن را مدیریت نمود؟ این اثر در ادامه کتاب رویارویی آرمانشهرگرایان(ایران- آمریکا) است. در آن کتاب، براندازی جمهوری اسلامی ایران از سوی آمریکا یک اولویت تاریخی معرفی می گردد ولو اینکه به اولیت استراتژیک تبدیل نشود. اما در کتاب حاضر وی سعی می کند راههای مواجهه هوشمندانه با خصم ذاتی جمهوری اسلامی ایران و فربه شدن کشور را با وجود دشمنان زیاد، پیشنهاد نماید تا در نهایت ایران بتواند استراتژیهای دقیق تری تدوین کند.  

4. نویسنده طی گفتاری متمایز  بحث می کند که اندیشه ها، تمدنها و قدرتهای بزرگ اسلامی، اروپایی، آمریکایی و آسیایی جهت غلبه بر معضلات فوق الذکر چه کار کرده اند؟ آیا تاریخ می تواند در این مسیر به ما درس بدهد؟ نگارنده مدعی است آنها با سه رویکرد تناسب، تکامل و تدریج پیش رفته اند تا نیروهای معارض خود را گام به گام مهار و مدیریت و برای خود فضای تنفس و زمان صیرورت باز کنند. این روشها، مبانی اولیه عقل و تجربه بشری هستند و به مثابه یک «دکترین نوین اصول گرایانه» قابل دفاع بوده و کفایت افق گشایی دارند.

5. در گفتارهای بعد، مولف نشان می دهد که چگونه سیاست و دیپلماسی همسایگی و چندجانبه با تناسب و تدریج می توانند موفقیتهای بیشتری رقم بزنند.  سپس ساحتهای مختلف تناسب از جمله تناسب سه گانه عناصر اقتصاد، حقوق بشر و امنیت و نیز تناسب ایدئولوژی-تمدن و..... را تشریح کرده و آنهارا لازمه مقاومت و قوام دینی و دوام ملی می داند و در این میان اشاره می کند که ما فاقد «نظریه مقاومت و تحریم» هستیم و هنوز هم تحریم را امری اقتصادی می دانیم! زیرا الگوهای روشی غیر دقیقی داریم که بسیاری از ابعاد آن نیز از اردوگاه چپ بر ما حادث شده است. در حالکیه در سیره نبوی و علوی، متدلوژی، درختی شکوفا و درخشان در کنار مکتب و ایدئولوژی است که راه را برای دیپلمات و دیپلماسی باز می کنند. اگر ایدئولوژی به متدلوژی کمتر توجه کرده و رابطه خود را بدون رعایت «میزان و دوز» متناسب؛ با اخلاق، عقل، نان و سایر مولفه های دین از قبیل عدالت تعریف کند، دورنمای خطیری رقم خواهد خورد. 

6. تناسب نیز منوط به «تکامل» و «تدریج» است. عمده ترین فلسفه تکامل و تدریج این است که اولا به شکل گیری و حفظ تناسب کمک کند و دوم اینکه میزان امنیتی شدن محیط بیرونی و داخلی ایران را ولو به میزان کمی کاهش دهد. زیرا سه گانه امنیتی کردن، تحریم و تورم؛ نظام ارزشهای شیعی، اخلاق اجتماعی، موازین ناظر بر عدالت،  قانون اساسی، بیانیه گام دوم انقلاب و عهدنامه مالک اشتر، افزایش جمعیت، مکارم اخلاق، امر به معروف و نهی از منکر، عدالت اجتماعی، وحدت ملی، جنبش نرم افزاری و تولید دانش و نیز فصل سوم قانون اساسی و خصوصی سازی اقتصاد، حاکمیت قانون و شفافیت را به صورت بنیادین تخریب می کند و مدنیت شیعی را به زوال کشانده و به سرنوشت اهل سنت دچار می کند. در چهار دهه اخیر تقریبا هیچ کار علمی قابل توجهی در این زمینه صورت نگرفته است. نویسنده سر انجام پیشنهاد می کند که دستور کار دینی، استراتژی ملی و کنش سیاسی با این جهان بینی تعریف و اجرایی گردد در غیر اینصورت قرین موفقیت نخواهد بود.

7. نویسنده مدعی است نه فقط منافع و امنیت ملی بلکه مصالح عالیه اسلامی و صیانت از خون شهیدان شریف بدون روابط خارجی مستحکم و با ثبات و بالنسبه پیش بینی پذیر، محقق نمی شود. از اینرو او می کوشد با جدیت تمام از جایگاه دیپلماسی و دیپلمات دفاع کند. نیز با پردازشهای فوق، می کوشد« ادبیات» گفتگو با نظام اسلامی و نهادهای مذهب و امنیت برای وزارت امور خارجه فراهم آورد. زیرا دیپلماتها بدلیل فقر ادبیات، بر شیوه های گفتگو و دفاع از عقاید خود تسلط ندارند و بسیاری مواقع به ناصواب به کم اعتقادی متهم و مظلوم واقع می شوند.

8. مظفرپور همچنین سیاست همسایگی جمهوری اسلامی ایران را با الهام از روش شناسی شخصیتهایی مانند علامه طباطبایی و سید منیر حسینی، نیازمند تدوین دو دیسیپلین «فلسفه تاریخ انقلاب اسلامی» و «جامعه شناسی آسیای غربی» می داند و مدعی است که سیاست خارجی ایران از فقر نظری و ادبیات نوین رنج می برد. در اینجا نه ذات فلسفه تاریخ بلکه ارتباط آن با تحول سیاست خارجی و  دیپلماسی مد نظر است.( جهت آشنایی با موضوع رک آثار دکتر سید حسین حسینی و کانال تلگرامی ایشان@drshhs)یعنی باید بدانیم روند حرکت بشری و آسیای غربی چگونه است و چه آذوقه سیاسی از ایران طلب می کند. ماهیت سیاست جهانی چگونه خواهد بود؟ آیا تمدنی است؟ آیا اساسا تمدن بدون دین ممکن است؟ چین به عنوان قدرت نوظهور مساله اش با دین و حقوق بشر را چگونه حل خواهد کرد؟ در آنصورت فرصتها و چالشهای روابط ما با چین چگونه خواهد بود؟ هرگونه سیاستگذاری باید بر این نوع پرسشها و آگاهیها ابتنا یابد. کاستیهای ما بیش از اینکه ناشی از کم عملی باشند، در کم نظری ریشه دارند.

 9. نویسنده با سلسله استدلالهای فوق به عنوان کارگزار خرده پای سیاست خارجی و تحصیلکرده اندیشه سیاسی، تصریح می کند که «اندیشه سیاسی، مادر سیاست خارجیهای بزرگ است. وگرنه شیرازه سیاست خارجی از هم می پاشد.» در عین حال اعتراف دارد که بنا نیست این اثر پاسخگوی همه پرسشها باشد، بلکه صرفا برشی ویژه و رویکرد منحصر به فرد معنوی- معنایی به برخی ابعاد مفقود مانده سیاست خارجی ایران است.