آیا در سایه تحریم ها، دهلی نو گوش شنوایی برای تهران دارد؟

دیپلماسی ایرانی: دیروز (شنبه) حسین امیرعبداللهیان پس از اقامتی سه روزه در هندوستان به تهران بازگشت. دیدار با آجیت دووال، مشاور امنیت ملی، سوبرامانیام جایشانکار، وزیر امور خارجه و نارندرا مودی، نخست وزیر هند، امضای موافقت‌نامه معاضدت قضایی میان ایران و هند، دیدار با جمعی از علمای مسلمان این کشور،  سفر به بمبئی برای دیدار با جامعه تجار و بازگان و ایرانیان مقیم این شهر، سفر به حیدرآباد با هدف گفت وگو با ایرانیان، جمعی از علمای مقیم و اعضای اتاق بازرگانی این شهر، درخواست قابل توجه از هند برای حمایت از عضویت ایران در بریکس و ...، بخشی از اقدامات و تحرکات وزیر امور خارجه طی 72 ساعت حضورش در هند بود. گویا در ادامه رایزنی های حسین امیر عبداللهیان قرار است مهدی صفری، معاون اقتصادی وزارت امور خارجه نیز هفته جاری به هند سفر کند. این نکته که نشان می دهد هدف گذاری ایران برای هندوستان توجه ویژه به توسعه مسائل اقتصادی و تجاری دو طرف است، خصوصاً که بخش اعظم رایزنی‌های حسین امیرعبداللهیان در هندوستان هم به مسائل بازرگانی، تجاری و اقتصادی ایران با این کشور باز می گشت. از همین رو  در گفت وگویی با محسن روحی صفت به بررسی محورهای کلیدی در مناسبات تجاری تهران - دهلی نو پرداخته شده است تا خروجی سفر سه روزه امیرعبداللهیان به هندوستان مرود کندوکاو قرار گیرد. آنچه در ادامه می خوانید ماحصل این گفت وگو با رایزن سابق اقتصادی ایران در مالزی، سرپرست سابق سرکنسول گری جمهوری اسلامی ایران در مزار شریف، پیشاور، قندهار، رئیس سابق ستاد افغانستان و کارشناس مسائل شبه قاره و جنوب شرق آسیا پیرامون میزان تمایل و رغبت هندی ها برای گسترش مناسبات با ایران در دوره تحریم است.

 اگرچه حسین امیرعبداللهیان در سفر سه روزه خود به هندوستان دیدارها، رایزنی ها و گفت وگوهای مفصلی با مقامات، هیئت های تجاری و بازرگانی در این کشور داشته است، اما به نظر می رسد تلاش برای بازگشت هند به بندر چابهار و فروش نفت به هندی ها، آن هم درست در برهه‌ ارزان فروشی روسیه بعد از جنگ اوکراین می‌تواند از محورهای کلیدی باشد که وزیر امور خارجه دولت رئیسی را به هندوستان کشانده است. ارزیابی شما در این خصوص چیست؟

پیش از هر چیزی به باور من تلاش برای اجرای سیاست خارجی متوازن که حسین امیرعبداللهیان در برنامه خود به مجلس شورای اسلامی برای گرفتن رای اعتماد مطرح کرده بود می‌تواند اهداف این سفر را تبیین کند. به هر حال وزیر امور خارجه در چارچوب همین سیاست خارجی متوازن مدنظرش عنوان داشته بود که سعی دارد یک نگاه متوازن و همه جانبه بین کشورهای منطقه ای، فرامنطقه ای و قدرت های جهانی داشته باشد. امیرعبداللهیان در این مدتی هم که به عنوان وزیر امور خارجه آغاز به کار کرده بارها بر این مسئله تاکید داشته است که تلاش دارد در سیاست خارجی دولت سیزدهم نوعی موازنه سازی بین کشورهای رقیب ایجاد کند تا منافع ملی آن متوجه ایران شود.

 اگر سفر سه روزه حسین امیرعبداللهیان در این چارچوب قابل ارزیابی است چرا پس از 10 ماه حضور در وزارت امور خارجه و سفرهای متعدد به کشورهایی چون سوریه، عراق، لبنان، چین روسیه و کشورهای آسیای میانه تازه سفر به هندوستان را کلید زد، آن هم در شرایطی که هندوستان اولین کشوری بود که از رئیسی و حسین امیرعبداللهیان برای سفر به این کشور دعوت به عمل آورد؟

اتفاقا مسئله سیاست خارجی متوازن مدنظر امیرعبداللهیان ایجاد نوع موازنه سازی در رقبای هندوستان با محوریت چین و پاکستان است. از جهت دیگر هندی ها اگرچه در رقابت دو بلوک شرق و غرب تا حد بسیار زیادی به غربی ها و به خصوص آمریکا تمایل دارند، اما دهلی‌نو نیز یک سیاست خارجی متوازن را در دستور کار دارد و سعی می کند با همه کشورها به خصوص کشورهای بلوک شرق هم که روابط بهتری با مسکو و پکن دارند وارد تعامل شود تا نگاهی همه جانبه و فراگیر را در حوزه سیاست خارجی داشته باشد که از این طریق ارتباط خود را به طور همزمان در غرب و شرق داشته باشد تا بالاترین منافع را برای هندی ها شکل دهد. 

 از نگاه راهبردی وارد جزئیات شویم. همان گونه که در سوال نخست مطرح شد تا چه اندازه مسئله بازگشت هندی ها به بندر چابهار، فروش نفت و مشتقات نفتی به این کشور در دوره تحریم می تواند از اهداف کلیدی این سفر باشد؟

علاوه بر دو نکته ای که شما به آن اشاره کردید به نظر من تلاش برای موازنه سازی سیاسی و دیپلماتیک بین اسلام‌آباد و دهلی‌نو با محوریت مناقشه کشمیر، رایزنی در خصوص مسئله تحولات افغانستان بعد از روی کار آمدن حکومت طالبان و نیز بررسی جنگ اوکراین هم می تواند در چارچوب رایزنی های حسین امیرعبداللهیان با مقامات هندی بوده باشد. با اینحال از مجموعه دیدارها و رایزنی‌های صورت گرفته در سه روز اقامت وزیر امور خارجه در هندوستان چنین به نظر می‌رسد که محوریت این سفر به مسائل اقتصادی و تجاری بازمی‌گردد. همانگونه که قبلا گفتم و دوباره تاکید می کنم هندی ها در یک سیاست خارجی متوازن همواره تلاش داشته اند تا با برقراری روابط با همه کشورها در هر دو بلوک جایگاه و مناسبات خود را به خصوص در حوزه تجاری و اقتصادی تثبیت و تقویت کنند. قطعاً این سفر سه روزه ای که آقای امیرعبداللهیان به هندوستان انجام داد و بعد از آن سفر آقای صفری، معاون اقتصادی دستگاه سیاست خارجی هم به هندوستان می تواند یک امتیاز و برگ برنده برای ایران باشد.

 همان گونه که عنوان داشت هندی ها بر اساس منافع خود برقراری روابط را با دیگر کشورها در دستور کار قرار می دهند. حال در شرایطی که بعد از جنگ اوکراین شاهد ارزان فروشی نفت روسیه به چین و هندوستان به عنوان دو مشتری اصلی ایران هستیم، حسین امیرعبداللهیان در این سفر توانسته است زمینه را برای خرید نفت از طرف هندی ها فراهم کند؟

به طور طبیعی ایران نمی تواند مانع فروش نفت کشوری مانند روسیه به هندوستان، چین یا هر کشور دیگری بشود. کما اینکه هند یا هر کشوری حق دارد بر اساس منافع خود با قیمت ارزان تری نسبت به خرید نفت یا هر کالای دیگری اقدام کند. اما ایران می تواند با برخی مشوق ها شرایطی را به وجود آورد که دهلی نو را مجاب به خرید نفت و مشتقات نفتی از ایران بکند. اگرچه از جزئیات دیدارهای صورت گرفته در سفر سه روزه خبری در دست نیست، اما باید دید حسین امیرعبداللهیان در این سفر سه شنبه گذشته خود و همچنین سفر پیش روی معاون اقتصادی وزارت امور خارجه به هندوستان تا چه اندازه می‌توانند ابتکارات لازم را برای ترغیب و تحریک هندوستان در جهت خرید بیشتر نفت از ایران داشته باشند. چرا که دلایل، عوامل و پارامترهای متعددی علاوه بر مسئله قیمت ارزان می‌تواند کشورها را ترغیب به خرید نفت از ایران بکند. اساسا دیپلماسی یعنی هنر استفاده از ابزارها و امکانات در جهت تحقق منافع ملی؛ چون هندی ها و چینی ها بعد از جنگ اوکراین نفت ارزان تری از روسیه می خرند نباید باعث شود که دیپلماسی به خصوص دیپلماسی اقتصادی ایران منفعل عمل کند. باید با طرف های چینی و هندی گفت‌وگو و رایزنی های مفصلی انجام شود تا دوباره ترغیب به خرید نفت از ایران شوند؛ دیپلماسی و سیاست خارجی یعنی ایجاد ابتکارعمل؛ ما باید ابتکار عمل را به دست بگیریم.

 24 اردیبهشت بود که هند یک روز پس از اعلام بالاترین رکورد صادرات گندم، از ممنوعیت صادرات این محصول به بهانه از بین رفتن آن به خاطر افزایش بی سابقه موج گرما و از طرفی افزایش یک شبه و چشمگیر قیمت آن در داخل کشور خبر داد. اما به نظر می رسد که هندوستان به عنوان سومین تولیدکننده بزرگ غلات جهان بعد از روسیه و اوکراین سعی دارد در پروژه جنگ گندم به اولین کشور صادر کننده این محصول (گندم) در جهان با بالاترین قیمت بدل شود. حال در شرایطی که ایران نیاز جدی به تامین غلات به عنوان ماده اصلی مصرفی دارد تا چند اندازه این دست سفرهای امیر عبداللهیان و سفر پیش روی معاون اقتصادی می تواند هندوستان را ترغیب به صادرات فروش غلات به ایران بکند؟

زمانی که می گویم دیپلماسی یعنی هنر ایجاد ابتکار عمل و هنر استفاده از ابزارها و امکانات برای تحقق منافع ملی، یعنی همین؛ چون ایران می‌تواند با افزایش تحرکات دیپلماتیک خود و ایجاد ابتکارات و راه حل هایی مانند فروش نفت در برابر خرید کالاهایی مانند گندم و غلات، هم نفت خود را به فروش برساند، هم کالای اساسی مانند گندم و غلات را تامین کند و هم نیاز به دور زدن تحریم نباشد. به خصوص آنکه هندی ها همواره اظهار تمایل می کردند که در برابر خرید نفت و مشتقات نفتی از ایران بتوانند محصولات کشاورزی به ایران صادر کنند. این یکی از همان مقولات است که می‌تواند هندی ها را ترغیب به خرید نفت از ایران بکند.

روی نکته کلیدی که مغفول ماند تمرکز کنیم. مسئله بندر چابهار؛ گویا حضرتعالی اخیرا از این بندر دیدار داشتید. این دیدار مربوط به چه زمانی است؟

حدود یک سال پیش از این بندر دیدار کردم.

وضعیت بندر چگونه بود؟

 این بندر از نظر سخت افزاری و امکانات پهلوگیری کشتی ها، تخلیه کالا و همچنین مسئله بارگیری مشکلی ندارد. اتفاقا یکی از امتیازات مهم بندرچابهار آن است که کشتی های غول پیکر و قاره پیما به راحتی می‌توانند در این بندر پهلو بگیرند چرا که بندر چابهار از بنادر عمیق است و این یعنی یک فرصت طلایی؛ حتی خود هندی ها هم جرثقیل های غول پیکری را در این بندر تعبیه کرده اند.

پس مشکل کار کجاست؟

همان طور که گفتم بندر چابهار از نظر سخت افزاری مشکلی ندارد، متاسفانه مشکل به چالش های بعدی باز می گردد.

 چه چالش هایی؟

چالش هایی چون نبود خطوط راه آهن، فقدان مارکتینگ و بازاریابی مناسب، تکمیل نشدن خطوط مواصلاتی برای عبور کامیون ها، بر جای ماندن طرح هایی مانند کریدور شمال – جنوب که بتواند بندر چابهار را به اروپا وصل کند و ... سبب شده است که بهره برداری از این بندر علیرغم معاف شدن از تحریم های آمریکا به شکل جدی در دستور کار هندی‌ها قرار نگیرد. متاسفانه بندر چابهار هیچ اتصال راه آهنی ندارد که بتواند به آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و آسیای جنوب شرقی، قفقاز و ... متصل شود.  مسئله مهم تر به تحریم های آمریکا باز می گردد. ما اکنون به دلیل تحریم های جدی آمریکا در حوزه کشتیرانی نمی توانیم یک برنامه دقیق، منسجم و گسترده در حوزه کشتیرانی برای بندر چابهار داشته باشیم. اینجاست که می بینیم واقعا جمهوری اسلامی ایران هیچ گاه نتوانست با سرعت تحولات جهانی پیش برود. بدیهی است در این شرایط شاهد کنار گذاشتن بندرچابهار باشیم. مسئله دیگر به نبود تلاش جدی برای استفاده از بندر چابهار در خود کشور باز می گردد. برای مثال اخیراً مقامات افغانستان عنوان کرده اند که تمایل دارند از خاک ایران میوه ها و محصولات کشاورزی خود را صادر کنند، اما هفته هاست که مقامات از اجرایی کردن یک پروتکل دقیق برای قرنطینه، بارگیری و واردات این میوه ها از افغانستان به کشور عاجزند و این میوه ها در حال خراب شدن هستند. بنابراین این قبیل مشکلات مانند قرنطینه، ترانزیت، گمرک و ... باعث شده است که استفاده تمام و کمال از ظرفیت بندر چابهار محقق نشود.

 اگر چه عنوان داشتید که بندر چابهار از معافیت های تحریمی آمریکا برخوردار است اما فحوای کلامتان از تاثیر مخرب تحریم حکایت داشت. به واقع فضای تحریمی کنونی بر کشور تا چه اندازه سبب خواهد شد که علیرغم سفرهای حسین امیرعبداللهیان و حتی سفر پیش روی معاون اقتصادی وزارت امور خارجه،  هندی ها در کنار چینی ها و پاکستانی ها با استفاده از بندر گوادر، ایران را دور بزند، کما اینکه در این چند ماه شاهد این مسئله بوده ایم؟

به نکته مهمی اشاره کردید. اگرچه بندر چابهار از معافیت های تحریمی آمریکا برخوردار است، اما به هر حال باید بپذیریم که فضای تحریمی در شکل گیری نوعی رفتار دست به عصا و محافظه کارانه بانک‌ها و شرکت‌های هندی موثر بوده است. همین فضای تحریمی سبب شده است که آن جدیت لازم در طرف هندی هم برای استفاده از بندر چابهار شکل نگیرد. چون تجار، بازرگانان، شرکت ها و بانک های هندی نگران هستند به واسطه روابط اقتصادی و تجاری خود با ایران مورد مواخذه ایالات متحده قرار بگیرند. بنابراین در کنار فقدان شرایط مناسب در بندر چابهار که در سوال قبل به آن اشاره کردم فضای تحریمی هم می تواند باعث شود که هندی ها به جای استفاده از بندر چابهار استفاده از بندر گوادر را در دستور کار قرار دهند. درست است که آقای امیرعبداللهیان در این سفر سه روزه با هیئت های تجاری و بازرگانی هندی در بمبئی و حیدرآباد دیدارها، گفت وگو و رایزنی های مفصلی داشت و احتمالاً مکمل این سفر هم با حضور معاون اقتصادی وزارت امور خارجه همراه شود، اما بی شک نمی توان سایه فضای تحریمی را نادیده گرفت. لذا اگرچه هندی ها پیش از این تمایل جدی برای استفاده از بندر چابهار داشته اند و حتی سرمایه‌گذاری‌هایی را هم در این بندر انجام داده اند، اما به دلیل فضای تحریمی فعلاً تا زمان به نتیجه رسیدن مذاکرات، احیای برجام و لغو تحریم ها تمایلی به ازسرگیری استفاده از بندر چابهار ندارند، کما اینکه ژاپنی ها هم علیرغم تمایل برای استفاده از بندر چابهار به واسطه تلاش نخست وزیر هند فعلاً دست به سکوت و انفعال زده اند. متاسفانه واقعیت مهمی که مقامات جمهوری اسلامی به آن توجه ندارند این است که دنیا هیچگاه منتظر نمی ماند تا ببیند ایران چه اقداماتی انجام می دهد؟ تحولات جهانی و سیر اتفاقات و روندها در عرصه بین الملل به قدری سریع و در عین حال سیال است که اگر کشوری به هر دلیلی از سرعت تغییر و تحولات نظام بین الملل جا بماند یقیناً بازنده خواهد بود. بنابراین آنچه که اقدام مشترک چین، هندوستان و پاکستان در استفاده از بندر گوادر و اتصال به عمان و کشورهای حاشیه خلیج فارس و دورزدن بندر چابهار بوده است شاید از نگاه ایران ضدیت با منافع تهران باشد، اما از نگاه آنها یک اقدام کاملاً ملی و در راستای تحقق منافع خود و منافع مشترک سه طرف بوده است. این کشورها بر اساس منافع سه جانبه خود و با توجه به تحولات کنونی بهترین سناریو را استفاده از بندر گوادر برای اتصال به کشور حاشیه خلیج فارس دیده اند. البته هنوز این بندر (گوادر) به ظرفیت لازم نرسید است و با آن چیزی که مقامات پاکستانی و چینی برای بهره بردای کامل عنوان کرده اند فاصله بسیاری دارد. ولی علیرغم تمام شانتاژ های سیاسی، دیپلماتیک و تبلیغات رسانه‌ای باز هم این کشورها در راستای منافع خود تلاش زیادی انجام می دهند. بنابراین جا دارد که جمهوری اسلامی ایران هم همپای تحولات جهانی پیش رود و ظرفیت بهره برداری از بندر چابهار را افزایش دهد./شرق