سیاست آبی ترکیه، استفاده ابزاری از آب برای کسب قدرت

نویسنده: وحید افراسیابان، کارشناس ارشد روابط بین الملل، مطالعات منطقه ای، خاورمیانه و شمال آفریقا

دیپلماسی ایرانی: در روزهای گذشته در اخبار مشاهده شد که دولت ترکیه بنا دارد تا سد ایلیسو را که بخشی از پروژه سدسازی ترکیه در جنوب شرقی این کشور است نهایی کند. ساخت این سد که ظرفیتی معادل سه برابر کرخه دارد، باعث می شود از ورود 56 درصد حجم آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شود، جلوگیری شود و فرایندهایی نظیر بیابان‌زایی و خشک‌سالی در عراق شدت یابد و تبعات بعدی آن ایران را نیز تحت تاثیر قرار دهد. در این باره سوالی که می توان طرح کرد این است که ساخت سدهای متعدد، روی دجله و فرات چه تاثیری به لحاظ زیست محیطی بر امنیت کشورهای ترکیه، عراق، سوریه و نهایتا ایران خواهد داشت؟ در مقام پاسخ به این سوال این گونه می توان فرض کرد که با توجه به خشکسالی ها و بحران آبی در منطقه خاورمیانه، یکی از پارامترهای اثرگذار بر امنیت زیست محیطی، موضوع آب است.

در مفهوم بندی سطوح امنیت در رویکرد نظری، گستره مفهومی تحت عنوان مکتب کپنهاگ، هدف مرجع امنیت را (فرد، گروه‌های انسانی، مانند قومیت‌ها و اقلیت‌ها در سطح فروملی و بشریت در سطح فراملی) لحاظ می کند. در این مکتب، تهدیدات وجودی، عمدتاً غیرنظامی تعریف می شوند و سه سطح امنیت (ملی، انسانی و بین‌المللی) را شامل می شود. پنجمین بعد امنیت ملی در مکتب کپنهاگ امنیت زیست محیطی است. بر پایه این بعد از امنیت، می توان ساخت سدهای ترکیه را بررسی کرد.

ترکیه قراردادهای آبی مشترک، با همسایگان خود (عراق و سوریه) ندارد. در خصوص آب رودهای دجله و فرات، مذاکرات متعددی بین ترکیه، سوریه و عراق در گذشته برگزار شده که هیچ توافقی از دل آن بیرون نیامده و به نوعی حتی این گفت وگوها به بن بست رسیده اند. ترکیه فرات و دجله را رودهای بین المللی نمی داند و معتقد است که رود فرات تنها بعد از اتصال به دجله و با ایجاد شط العرب به‌عنوان مرز بین بین المللی بین عراق و ایران تا رسیدن به خلیج فارس به یک رودخانه بین المللی تبدیل می شود.

اختلافات بین سوریه و عراق با کشور ترکیه بر سر آب تا به امروز ادامه داشته که نتیجه آن، توافقات غیر الزام آور بر ترکیه بوده است که جنبه عملی به خود نگرفته و بیشتر در سطح یادداشت های تفاهم متوقف مانده اند. ترکیه تمایل به عدم رعایت کنوانسیون بین المللی آب دارد زیرا در این کنوانسیون، کشورهایی که منابع جایگزین آبی ندارند، باید محدودیت های آنها در نظر گرفته شود.

رود دجله و فرات صدها سال است که معیشت مردم عراق و سوریه را تحت تاثیر قرار داده است. در سال ۱۹۸۷ پروتکلی بین ترکیه و سوریه امضا شد که در آن ترکیه به طور غیررسمی متعهد شد که سالانه مقداری مشخص از آب فرات را آزاد کند. در مورد آب دجله با عراق، هیچ مذاکره ای بین آنکارا و بغداد برای رهاسازی آب فراتر از اعلامیه های عمومی پیش نرفته است. از حدود 53 میلیارد مترمکعب آبی که به طور طبیعی از ترکیه به سمت همسایگان خود خارج می شود، بیش از نیمی (28 میلیارد متر مکعب (به سمت سوریه جریان دارد) و الباقی عمدتا به رود دجله و انشعابات آن در عراق می ریزد.
 
ایده (پروژه جنوب شرقی آناتولی) GAP  برای اولین بار در دهه 1930 مطرح شد، این طرح در طول زمان، چندین بار تغییر کرد اما با این حال، هدف اصلی آن تغییر نکرده است. ترکیه قصد دارد تا با ایجاد یک منطقه توسعه یافته بزرگ در نزدیکی مرزهای عراق و سوریه با تغییر بافت جمعیتی آن منطقه که تمایلات کردی در آنجا غالب است، منطقه صنعتی و پیشرفته ای را از لحاظ صنعت و کشاورزی ایجاد کند و زیرساخت های اجتماعی را برای مردم (از قبیل رفاه، بهداشت، آموزش) مهیا کند.

طرح پروژه جنوب شرقی آناتولی شامل ساخت ۲۲ سد در اندازه های مختلف و ۱۹ نیروگاه برقی آبی بوده است که نهایتاً هزاران کیلومتر کانال آب به آن اضافه می شود. مقیاس بزرگ و عظیم این پروژه و پیامدهای آن را به خوبی در سد آتاتورک روی رود فرات و ایجاد دریاچه مصنوعی پشت آن سد، با مساحت ۸۱۷ کیلومتر مربع و ظرفیت ذخیره سازی بسیار زیاد آب توان تولید بیش از ۴۰۰ مگاوات برق را دارد، موید این مهم است.

پر شدن دریاچه پشت سد آتاتورک بین سال های ۱۹۹۰ تا سال ۱۹۹۲ بیش از دو سال به طول انجامید در این مدت، جریان رود فرات در سوریه به مدت یک ماه به طور کامل متوقف شد و بعدها به میزان قابل توجهی محدود شد. در عراق رود فرات حتی بیشتر خشک شد زیرا تقریباً تمامی آبی که ترکیه رها می‌کرد، توسط سوریه استفاده می شد. از طرفی دیگر، سوریه و عراق با بحران انرژی مواجه شدند. زیرا تمام نیروگاه های برق آبی آنها در نزدیکی فرات دیگر نمی توانستند به اندازه ای که برنامه‌ریزی شده بودند برق تولید کنند. اجرای این برنامه با وجود کمبود منابع در ترکیه (به دنبال بحران های اقتصادی دهه 1990) و با وجود مخالفت های داخلی و تلاش کردها برای آسیب رساندن به زیرساخت ها، اعتراض جمعیت های تخلیه شده از دشت ها و مسائل زیست محیطی، باستان شناسی و فرهنگی ادامه یافت.

بعد از دوره صدام، عمده نارضایتی ها در عراق یا سوریه عمدتاً در سطح دیپلماتیک ابراز شد. از دهه 2000 تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه باعث شد که طرح ترکیه بدون حضور مانعی جدی از سمت همسایگان توسعه یابد.

ترکیه بر رود دجله نیز به ساختن سد روی آورد و امنیت آبی عراق را نیز تهدید کرد. برای سوریه اینطور ترسیم کرد که این کشور باید با این واقعیت کنار بیاید که امنیت آبی دمشق، در دست آنکاراست. در عراق، بعد از حمله آمریکا مسائل مربوط به آب از گفتمان سیاسی عمومی خارج شد. رویدادهای بهار عربی به ترکیه این فرصت را داد تا نیازهای آبی در حال فروپاشی سوریه و عراق را به طور کامل نادیده بگیرد. سوریه و عراق تا به امروز قادر به نظارت بر آنچه ترکیه در آب های فرات و دجله انجام داده نبوده اند. (به ویژه با توجه به تسلط داعش بر سوریه و شمال عراق، و تسلط بر سد ها در این منطقه).

ترکیه  با احداث سدها، تولیدات کشاورزی در منطقه را تا پنج برابر افزایش داده است. جمعیت این مناطق به دلیل مهاجرت داخلی در ترکیه با سیاست تغییر بافت انسانی، افزایش یافته است. همه این موارد عموما طی دو دهه اتفاق افتاده اند. امروزه ترکیه بدون هیچ مانعی به برنامه خود برای سد سازی بر رود فرات و دجله ادامه می‌دهد، این در حالی است که پیش‌بینی‌های تغییر اقلیم در منطقه، کاهش میزان بارندگی‌ها که بر میزان آب فرات و دجله تاثیر منفی می گذارد را نیز شاهدیم. از طرفی، افزایش دما به افزایش تبخیر و تقریباً ناپدید شدن پوشش برف در قسمت های کوهستانی منجر شده است، لذا به دلیل آب شدن زودهنگام برف ها، میزان آب این رودها کاهش چشمگیری داشته اند.

بدیهی است ساخت سد ایلیسو قطعاً بر تالاب‌ها و ریزگردها تأثیر منفی دارد. با بحران کم آبی در عراق، ریزگردها وارد استان‌های جنوبی ایران خواهند شد و در نهایت با کاهش آب در دو رود دجله و فرات، ضربه بزرگی به تالاب هورالعظیم وارد خواهد آمد. امروزه با افتتاح سد «ایلیسو» باید منتظر مرگ تالاب هورالعظیم و بروز یک فاجعه زیست محیطی برای ایران باشیم، که بر امرار معاش مردم منطقه تاثیرات خود را خواهد گذاشت. ترکیه با احداث این سدها، زمام امور آب عراق را در دست خواهد گرفت. طبق اعلام یونسکو ۶۹۶ هکتار از اراضی عراق از دست خواهد رفت که نتیجه آن مهاجرت معکوس از روستاها به شهرها خواهد بود و بافت جمعیت (کشاورز) عراق را تحت تاثیر قرار خواهد داد. تهدید امنیتی در رویکرد نظری مکتب کپنهاگ آنجا پررنگ می شود که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه طی سخنانی در مراسم افتتاحیه سد ایلیسو نشان داد به دنبال استفاده ابزاری از آب برای کسب قدرت در منطقه در مقابل همسایگان است. او تاکید کرد که احداث سد ایلیسو،  بهترین پاسخ به دشمنان داخلی و خارجی ترکیه است.