ترکیه، روسیه و جایگاه ویژه ای که دریای سیاه پیدا کرده است

نویسنده: محمد یزدان پناه  

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه:

با انتشار خبر کشف مخزن گاز طبیعی در اعماق دریای سیاه از سوی رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در 17 اکتبر 2020، نه تنها اهمیت اقتصادی دریای سیاه برای ترکیه مورد اثبات قرار گرفت، بلکه رقابت ژئوپلیتکی کشورهای ساحلی و قدرت های جهانی در این منطقه را وارد مرحله نوینی کرد. تلاش دولت بایدن برای تقویت حضور نظامی در دریای سیاه که با واکنش روسیه مواجه شد، در این راستا، قابل ارزیابی است. مسئله حل نشده الحاق کریمه از سوی مسکو و تداوم ناامنی ها در مرزهای شرقی اوکراین، از مدت ها قبل، حوزه دریای سیاه را به جغرافیایی بالقوه جهت رقابت قدرت های جهانی و پیرامونی تبدیل کرده بود، لکن تلاش ترکیه برای استخراج گاز از اعماق این دریا، بعد جدیدی به این رقابت خواهد بخشید. 

1 - رقابت راهبردی روسیه با ناتو در دریای سیاه

پس از اینکه ناتو از قصد خویش مبنی بر به عضویت درآوردن اوکراین و گرجستان در این اتحادیه خبر داد، روسیه با واکنش تند، خودمختاری دو استان شمالی گرجستان را در سال 2008 به رسمیت شناخت و در سال 2014، با الحاق کریمه از اوکراین به روسیه، تنش ها به حد نهایی خود رسید. تحریم های اقتصادی آمریکا و اتحادیه اروپایی در دوران اوباما که با هدف به عقب راندن روسیه اعمال شدند، موفقیت آمیز نبودند و در دوران ترامپ نیز، پوتین توانست از بی میلی وی برای حضور و صرف هزینه در مناطق دوردست، استفاده لازم را ببرد و نفوذ روسیه را در اروپای شرقی، شمال آفریقا و خاورمیانه گسترش دهد. بدون شک از منظر مسکو، دریای سیاه اهمیت راهبردی و حیاتی برای حفظ قدرت و نفوذ جهانی این کشور دارد و به هیچ وجه حاضر به مسامحه در این حوزه نیست. در طرف مقابل، آمریکایی ها در دولت بایدن بار دیگر در تلاش هستند تا روسیه را در اولویت سیاست محاصره و تحدید نفوذ خود قرار دهند و در این مسیر، ضمن تقویت حمایت از اوکراین به ترکیه تحت زعامت اردوغان نیز اعمال فشار می کنند تا فاصله اش از روسیه را حفظ نماید. 
از منظر جهان غرب، دریای سیاه آن قدر اهمیت دارد که نباید تماماً به روسیه واگذار شود. همانطور که اندیشکده آمریکایی «رند» در گزارشی تحت عنوان «روسیه، ناتو و امنیت دریای سیاه» خاطرنشان کرده است، رقابت میان روسیه با غرب، آینده اروپا را مشخص خواهد کرد. استراتژیست های غربی بر این اعتقادند که حفظ نقش جهانی آمریکا، مستلزم حفظ روابط راهبردی میان واشنگتن با بروکسل هست و علی رغم عقب نشینی دولت ترامپ از این مسئولیت، آمریکایی ها نمی توانند، اروپا را در برابر روسیه به حال خود رها سازند. 

2- اهمیت عنصر انرژی در مسائل دریای سیاه  

از منظر انتقال انرژی، دریای سیاه به همراه تنگه های بسفر و داردانل، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تقریباً از هر 40 هزار کشتی ای که از تنگه های ترکیه عبور می کند، نیمی از آنها حامل نفت خام و گاز مایع هستند. به صورت سالیانه، بیش از 200 میلیون تن، نفت خام با عبور از مسیر دریای سیاه به بازارهای مصرف می رسد. این اعداد و ارقام، نشان دهنده اهمیت اقتصادی دریاه سیاه می باشند که به وسیله بغازها به دریای مرمره و سپس مدیترانه متصل می شود. درواقع، منطقه دریای سیاه، مسیر انتقال نفت و گاز روسیه و سایر کشورهای حوزه دریای خزر به اروپا و آفریقاست. خطوط انتقال انرژی در کنار تجارت دریایی، نقش قابل توجهی در اقتصاد جهانی بازی می کنند و امروزه رفاه ملت ها به امنیت دریاها گره خورده است. دریای سیاه نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد. 

علاوه بر این، دریای سیاه با توجه به پتانسیلی که در میدان های زیربسترش دارد، در بازار جهانی انرژی، مطرح گردیده است. با دستیابی بشر به فناوری های جدید در حوزه حفر و کشف میدان های گازی زیر بستر دریاها و اقیانوس ها، رقابتی میان کشورهای مجاور دریای سیاه در این مسیر ایجاد گردید. عدم وجود اختلاف نظر میان کشورهای ساحلی دریای سیاه در تعیین حوزه های دریایی، مزید بر علت شد تا عملیات حفر و اکتشاف منابع انرژی توسط برخی از این کشورها از جمله ترکیه صورت گرفته و به ثمر نشیند. در نتیجه این عملیات های حفر، دولت رومانی در سال 2012، از کشف میدان گازی حاوی 40 الی 80 میلیارد مترمکعب خبر داد و متعاقبا، دولت ترکیه در سال 2020، میدان گازی ای به نام «تونا 1» را کشف کرد که تخمین زده می شود حاوی 405 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی باشد. 

به غیر از روسیه که نه تنها در منطقه دریای سیاه بلکه در سطح جهانی، از غول های انرژی به شمار می رود، مابقی 5 کشور ساحلی (ترکیه، گرجستان، بلغارستان، اوکراین و رومانی) از منظر انرژی فاقد ذخایر قابل توجه بوده و جهت تأمین بخش عمده ای از مصارف داخلی شان، واردکننده انرژی می باشند. این امر اهمیت کشف میادین گازی در اعماق دریای سیاه را دوچندان می کند. به دنبال کشف تاریخی ترکیه، انتظار می رود سایر کشورهای همجوار نیز به فعالیت های حفر و اکتشاف، اهتمام بیشتری ورزند. 

3 - اکتشاف تاریخی ترکیه در دریای سیاه 

ترکیه که بعد از روسیه، قدرتمندترین کشور حوزه دریای سیاه به شمار می رود، بخش زیادی از نفت و گاز مصرفی خود را وارد می کند و از این منظر، کشور فقیری است. مصرف روزانه نفت خام ترکیه، به صورت میانگین، 1 میلیون بشکه تخمین زده می شود. این رقم برای گاز طبیعی، حدود 45 میلیارد مترمکعب است. درواقع، ترکیه مجبور به واردات 99 درصد از گاز مصرفی خود است. از این رو، اکتشاف مخزن گازی در زیر بستر دریای سیاه، اهمیت فوق العاده ای برای این کشور دارد. تلاش ترک ها بر این منوال است که تا سال 2023 همزمان با یکصدمین سالگرد تأسیس جمهوریت در آناتولی، گاز کشف شده در دریای سیاه را آماده مصرف نمایند و از این طریق، وابستگی شان در حوزه انرژی را کاهش دهند. علاوه بر بعد اقتصادی، این اکتشاف از منظر پرستیژ نیز برای ترک ها حائز اهمیت است. چراکه، به معنی دستیابی به فناوری روز در حوزه حفر و اکتشاف در اعماق دریاهاست. درواقع، ترکیه ای که سال ها در  جستجوی معادن نفت و گاز در خشکی ناموفق بود، نهایتاً توانست به اکتشاف درخوری در حیطه فلات قاره خود در دریای سیاه نائل شود. 

از سوی دیگر، عبور 2 خط انتقال گاز طبیعی از زیر دریای سیاه به نام های «جریان آبی» و «جریان ترک»، که حامل گاز تولیدی روسیه به کشورهای اروپایی می باشند، به ارتقای جایگاه ژئواکونومیک ترکیه کمک کرده است. این خطوط در کنار پروژه «تاناپ»، جایگاه مرکزی به ترکیه در انتقال و امنیت انرژی می دهند. از این رو، دریای سیاه، هم از لحاظ احداث خطوط انتقال انرژی و هم از لحاظ کشف منابع گازی زیربستر، حائز اهمیت راهبردی بیشتری در سطح جهانی شده است.  

جمع بندی:

از دیرباز، دریای سیاه برای ترکیه از منظر ترانزیت دریایی بویژه صادرات محصولات کشاورزی (میوه و سبزیجات) به روسیه و کشورهای مجاور، ماهیگیری و لجستیک حائز اهمیت بوده است. اما کشف میادین گازی «تونا 1» (با حجم تخمینی 405 میلیارد مترمکعب) و «ساکاریا» (با حجم تخمینی 135 میلیارد مترمکعب) در اعماق دریای سیاه در سال 2020، بعد جدیدی به این اهمیت داد. زیرا اگر ترکیه بتواند 540 میلیارد متر مکعب ذخایر گاز طبیعی اکتشاف شده در دریای سیاه را استخراج کند، وابستگی آن به واردات انرژی از روسیه، ایران و جمهوری آذربایجان که سالانه 41 میلیارد دلار برای این کشور هزینه دارد، کاهش می یابد. کاهش وابستگی به واردات انرژی، صرفاً به معنی بهبود شرایط اقتصادی این کشور نخواهد بود، بلکه می تواند پیامدهای سیاسی و راهبردی نیز در پی داشته باشد. درواقع، این احتمال در صورت تحقق، نه تنها می تواند روابط ترکیه با غرب را دستخوش تحول کند، بلکه مثلث رقابت، همکاری و تنش شکل گرفته میان آنکارا - مسکو را به مسیر نوینی سوق خواهد داد. درواقع، بهره برداری ترکیه از انرژی موجود در دریای سیاه با تقویت موضع این کشور در سطح جهانی، هم حفظ آنکارا در داخل اتفاق ناتو را دشوار می سازد و هم روابط دوجانبه اش با روسیه را پیچیده تر می کند. برآیند این عوامل، حاکی از افزایش اهمیت ژئواکونومیکی  و ژئواستراتژیکی دریای سیاه در سیاست جهانی در سال های های پیش روست.