برجام کلید اروپا برای ایفای نقش در ژئوپلیتیک خاورمیانه است

تهیه شده توسط بنیاد مطالعات مترقی اروپایی

نویسندگان این مطلب: ریکاردو آلکارو و آندریا دسی 

دیپلماسی ایرانی: یک رابطه ساختاری و عملی بین اتحادیه اروپا و ایران منوط به بقا و اجرای موفقیت آمیز برنامه جامع اقدام مشترک است. با توجه به ژئوپلیتیک تعارضی پیرامون توافق هسته ای، تعادل در روابط اتحادیه اروپا و ایران تحت تاثیر قرار گرفت. تنش های مداوم اروپا با دولت ترامپ، تعمیق رقابت های «مجموع، صفر» در خاورمیانه، کاهش صبر استراتژیک ایران و روابط ژئوپلیتیک ظریف با چین و روسیه، همگی در محاسبات اتحادیه اروپا درباره ایران نقش داشته اند.

1.2 برجام بین مرگ و زندگی

در نتیجه سیاست «اعمال فشار حداکثری» دولت ایالات متحده علیه ایران، هم مخاطره گسترش سلاح های هسته ای و هم تهدید درگیری های نظامی به خاورمیانه بازگشت. دولت ترامپ چندین دور متوالی از سیاست های محدود کننده را با هدف تحت فشار قرار دادن اقتصاد ایران به ویژه در بخش های اصلی صادراتی از جمله صادرات انرژی، به کار بست که اعمال مجدد همه مجازات های به تعلیق درآمده تحت برجام از جمله تحریم موسوم به «ثانویه» شامل می شدند. خودداری آمریکا از تمدید معافیت 8 کشور از تحریم های نفتی ایران و تحریم صنعت فلزات این کشور فشار را تشدید کردند و زدن برچسب «سازمان تروریستی خارجی» به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به پیچیدگی شرایط افزود. با توجه به اینکه سپاه پاسداران به مرور زمان به یک سازمان با حضور عمیق در اقتصاد ایران تبدیل شده، شرکت های خارجی در پی نگرانی از تعامل ندانسته با شرکت هایی که با این سازمان پیوند دارند و در نتیجه، مواجهه با تحریم های ایالات متحده، به طور کلی از تجارت با ایران حذر کردند.

این سیاست های اعمال فشار ایالات متحده همچنین با یک سری اظهارات، تهدیدها و اتهامات همراه بود و وقتی آمریکا از اعزام نیروهای جدید به منطقه خبر و ایران با اخطار درباره واکنش از طریق اختلالات احتمالی امنیت دریایی در خلیج فارس و گذرگاه استراتژیک هرمز واکنش نشان داد، تنش ها به شدت بالا گرفت. بعدتر، اگرچه ترامپ از تنش ها کاست و حتی از تمایل به گفت و گوی مستقیم با ایران سخن گفت، اما سیگنال های ضد و نقیض مراکز مختلف قدرت در دولت آمریکا، ایران و دیگر طرف های خارجی را به چشم انداز مذاکرات بدبین کرد.

در حقیقت، اگر اظهارات و سیاست های اولیه دولت ترامپ از جمله 12 شرط مطرح شده توسط مایک پومپئو در ماه مه 2018 مد نظر گرفته شوند، عدم اطمینان ایران قابل درک خواهد بود. این خواسته های فراتر از حوزه هسته ای و مرتبط با برنامه موشک بالستیک و حمایت از متحدان منطقه ای، شبیه درخواست برای  کاپیتولاسیون بودند و جای تعجب نداشت که ایران آنها را نپذیرفت. فدریکا موگرینی، مسئول وقت سیاست خارجی اروپا، درباره خرد اولتیماتوم به ایران ابراز تردید و تاکید کرد که برجام باید مبنای هرگونه تعامل بیشتر با این کشور باشد.

اکنون، پایبندی ایران به برجام تا اندازه زیادی به توانایی دیگر امضاکنندگان توافق در تحقق منافع اقتصادی وعده داده شده از جمله تجارت و سرمایه گذاری بستگی دارد. اروپا از بعد از اعمال مجدد تحریم های ایالات متحده واردات نفت از ایران را متوقف و شرکت های اروپایی از ترس از دست دادن قراردادهای سودآور تجاری با ایالات متحده، دسته جمعی ایران را ترک کردند. ایران هنوز به سوئیفت متصل نیست و دسترسی به بازارهای مالی بین المللی را از دست داده است.

تلاش های اتحادیه اروپا برای فراهم آوردن منافع تجاری برجام برای ایران در زمان دولت ترامپ بی فایده بودند. به روزرسانی مقررات انسداد اتحادیه اروپا برای محافظت از شرکت های اتحادیه اروپا در قبال جریمه های احتمالی ناشی از تحریم های برون مرزی و به روزرسانی دستور بانک سرمایه گذاری اروپا برای فراهم آوردن امکان سرمایه گذاری های محدود در ایران بیشتر اقداماتی نمادین بودند تا موثر. حتی «ابزار هدف خاص/اس.پی.وی» در حمایت از مبادلات تجاری با ایران که بعدتر اینستکس خوانده شد، نیز تاثیری در تسهیل تجارت با ایران نداشت.

ایران در نتیجه عدم تحقق تخفیف تحریم ها و روابط تجاری عادی وعده داده شده در برجام بود که شروع به عقب نشینی از تعهدات هسته ای خود کرد. ایران همه اقدامات خود را برگشت پذیر خواند و اتحادیه اروپا به رغم نگرانی ها، همچنان به برجام متعهد ماند و از ایران، ادامه رویکرد «صبر استراتژیک» را خواستار شد. در پایان دوره ترامپ، برجام به شدت آسیب دیده و در نتیجه رویکرد سختگیرانه دولت بایدن در بازگشت به تعهدات در توافق، ایران هم مواضع سخت تری اتخاذ کرده است.

2. استراتژی اروپایی برای ایران

شکست اتحادیه اروپا / ای 3 در پایبندی به تعهدات برجامی پس از خروج ایالات متحده از توافق بود که نهایتا ایران را به عقب نشینی از تعهدات هسته ای واداشت. ناتوانی اروپا در عمل به تعهداتش سبب شد اجماع در داخل ایران برای ماندن در توافق کاهش یابد، جایگاه اروپا آسیب ببیند و در نتیجه، توانایی در شکل دادن به وقایع در ایران و منطقه را از دست بدهد.

با این حال، هنوز امکان جبران خسارت وجود دارد. ایران اگرچه در صدد تغییر مسیر از «صبر استراتژیک» به «رویارویی محدود استراتژیک» برآمد، اما همچنان برای بازگشت به تعهدات خود در صورت بهرمندی از وعده های اقتصادی آمادگی دارد. ایران به خوبی می داند که افزایش فعالیت های هسته ای و منطقه ای برای بازیابی مجدد قدرت چانه زنی در برابر آمریکا یک استراتژی پر خطر است چرا که احتمال مواجهه نظامی عمدی یا تصادفی را افزایش می دهد. به همین دلیل بود که از آغاز عقب نشینی ایران از تعهدات هسته ای، رئیس جمهوری روحانی بارها این پیام را به دیگر طرف های امضاکننده برجام به ویژه اروپایی ها ارسال کرد که توانایی تغییر در رویکرد ایران و محاسبات این کشور را دارند که این مساله تاکید و مهر تاییدی بود بر این مساله که دفاع از برجام کلید جاه طلبی های اروپا برای ایفای نقش در ژئوپلیتیک خاورمیانه است. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: بنیاد مطالعات مترقی اروپایی / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34