چگونه می توان از تله «برداشتن گام اول» حذر کرد؟

نویسنده: سجاد صفایی

دیپلماسی ایرانی: در پی چندین سال سیاست از هم گسیخته دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ، توافق هسته ای ایران یا همان برجام که می توان آن را جامع ترین رژیم بازرسی هسته ای تحمیل شده به هر ملتی دانست، در معرض خطر نابودی قرار گرفته است. اگرچه هم دولت ایران و هم دولت جدید جو بایدن مشتاق نجات و دوام توافق هستند، اما به نظر نمی رسد هیچ یک از طرفین حاضر باشند گام اول را برای بقای آن بردارند.

ایران به رغم منافع واقعی امنیتی و اقتصادی که می تواند از احیای کامل توافق هسته ای به دست آورد، اما به دلایلی قابل درکی در برداشتن اولین گام در بازگشت به تعهدات برجامی پیش از لغو تحریم های ایالات متحده تعلل می کند. از دیدگاه ایران، این آمریکای زمان دولت ترامپ بود که به رغم تایید مکرر انطباق کامل ایران با مفاد توافق توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی، برجام خارج شد. در حقیقت، عقب نشینی ایران از تعهدات هسته ای زمانی بود که دولت ترامپ شدیدالحن ترین تحریم های اعمال شده علیه هر کشوری را به طور غیرقانونی به ایران تحمیل کرد.

ایران اما به رغم آنکه از منافع مالی و دیپلماتیک وعده داده شده در چارچوب توافق محروم شد، پس از خروج ایالات متحده برای مدت یک سال همچنان از روی حسن نیت به مفاد توافق عمل کرد. تنها پس از آنکه سایر امضا کنندگان توافق یعنی بریتانیا، فرانسه، آلمان ، چین و روسیه در برابر تحریم های غارت گرانه ترامپ سر خم کردند و در بیم مجازات های ثانویه ایالات متحده اجازه دادند که ایران به طور کلی از تجارت های بین المللی محروم شود، ایران شروع به عقب نشینی از تعهدات هسته ای خود کرد. اما سران ایران در میانه گام هایی که در عقب نشینی از تعهدات هسته ای برمی داشتند، بارها تاکید کردند که اقدامات ایران برگشت پذیر هستند و آمادگی خود را برای بازگشت به انطباق کامل در صورت بازگشت طرف های دیگر از جمله آمریکا نشان دادند.

ترامپ با صدور دستور ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروهای قدس ایران، و نشان دادن چراغ سبز به اسرائیل در ترور دکتر فخری زاده، دانشمند هسته ای ایران، نمک روی این زخم پاشید. ایالات متحده در 4 سال گذشته یک بازیگر بدقول در برابر ایران بود و امروز، مسئولیت اثبات حسن نیت کاملا بر دوش آن است و نه ایران. از دیدگاه ایران، حرکت به سمت انطباق با تعهدات برجامی تحت تحریم ها به معنای پذیرش یک شرایط خطرناک و ایجاد این تصور است که این کشور تحت فشار مناسب، تسلیم می شود.

برای طرف آمریکایی معادله، لغو تحریم های دوران ترامپ یک مزیت امنیتی محسوس خواهد داشت چون با این امر ایران را مجبور به عقب نشینی در برنامه هسته ای می کند. این مساله یک گمانه زنی صرف نیست. حسن روحانی، رئیس جمهور ایران، و جواد ظریف، وزیر امور خارجه این کشور، بارها تعهد صریح خود را به بازگشت فوری به انطباق کامل به محض لغو تحریم ها ابراز داشته اند. ایران که اقتصاد آن در پی تحریم های آمریکا و همچنین روند مبارزه با کووید 19 به شدت آسیب دیده، نیازی به ترغیب یا وسوسه برای انطباق با برجام ندارد و یک حرکت مثبت از سوی ایالات متحده کافی است.

دولت جو بایدن اگرچه به احیای برجام ابراز علاقه کرده، اما تا کنون در برابر برداشتن اولین گام در این زمینه مقاومت نشان داده و بازگشت خود به برجام را به انطباق کامل ایران به مفاد توافق هسته ای منوط کرده است. با این حال، احتمالا برای دولت بایدن راهی وجود دارد که بدون اقدام علیه مواضع اعلام شده اش، از این بن بست عبور کند. این امر مستلزم داشتن نگاهی فراتر از چارچوب امنیتی و در عوض استفاده از زبان و عمل انسان دوستانه به عنوان سنگ بنای احیای برجام است.

بایدن پیشتر به بالاترین سطوح دولت خود دستور داده است تحریم های مالی و اقتصادی موجود ایالات متحده و چندجانبه را به سرعت بررسی و ارزیابی کنند که آیا آنها خللی در واکنش ها به همه گیر کووید 19 می شوند یا خیر. بایدن همچنین از گروه سیاست خارجی خود خواسته «هرگونه امکان و نیاز تغییر در رویکرد» را به وی اطلاع دهند.

دولت ترامپ با اعمال تحریم ها علیه ایران دسترسی این کشور را به نظام مالی جهانی قط کرد و مانع از اعطای وام اضطراری برای مقابله با کووید 19 توسط صندوق بین المللی پول شد و از دسترسی ایران به تجهیزات پزشکی جلوگیری و در توانایی دولت ایران برای تعطیلی اقتصاد و قرنطینه و اجرای تدابیر لازم برای کنترل همه گیری مشکل ایجاد کرد. بایدن اکنون یک فرصت منحصر به فرد برای پاسخگویی به توصیه هادر رابطه با تسهیل برخی از فلج کننده ترین تحریم های اعمال شده علیه ایران تحت عنوان نگرانی های بشردوستانه دارد. لغو برخی از تحریم ها، هر چند به دلایل بشردوستانه، واکنش به این ابراز حسن نیت از طریق عقب نشینی از پیشبرد برنامه هسته ای را برای دولت ایران آسان می کند. در حقیقت، حتی زمانی که روابط ایالات متحده و ایران در وخیم ترین حالت خود قرار داشت هم ملاحظات بشردوستانه بر قوانین معمول تعاملات دو طرف غلبه می کرد.

با توجه به تمایل دو دولت برای حفظ برجام، اکنون فضای سیاسی مناسب برای چنین اقدام انسان دوستانه فراهم است و این کار می تواند طرف های درگیر را وارد روند تنش زدایی کند و در نهایت برجام را نجات دهد. یک رویکرد انسان دوستانه به هر دو طرف این امکان را می دهد تا بدون رد مواضع شدیدالحن اعلام شده، به پیروی از برجام نزدیک شوند. دولت های ایالات متحده و ایران در عبور از بن بست فعلی می توانند از خرد سان زو استفاده کنند: «برای دشمن خود یک پل طلایی بساز تا بتواند از طریق آن عقب نشینی کند.» برای ایالات متحده و ایران، آن پل طلایی یک پل «بشردوستانه» است.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34