برجام و طبقه متوسط ایران

نویسنده: جواد صالحی اصفهانی

دیپلماسی ایرانی: مذاکره کنندگان ایالات متحده و ایران این هفته در وین درباره روش های بازگشت دو کشور به توافق هسته ای 2015 توافقاتی داشتند. میلیون ها ایرانی همچنان از لحاظ اقتصادی از تحریم های سیاست اعمال فشار حداکثری ایالات متحده و از تاثیرات همه گیری کرونا رنج می برند و دولت جو بایدن هنوز منتظر است که ایران پیش از لغو تحریم ها به تعهدات برجامی خود بازگردد. و بسیاری شاهین های ایران در مقالات خود و حتی نمایندگان دو حزب در کنگره با امضای نامه هایی از از رئیس جمهوری بایدن خواسته اند از خسارت وارده به معیشت میلیون ها ایرانی به عنوان اهرم فشار برای گرفتن امتیازات بیشتر استفاده کند و به کارزار اعمال فشار حداکثری دونالد ترامپ ادامه دهد.

تاخیر در وصله توافق هسته ای درهم شکسته تنها به دلیل دشواری برنامه ریزی برای گام اول نیست. برخی معتقدند که تحریم ها موضع گیری مذاکراتی ایران را نرم کرده و در حالی که شواهد اندکی برای این باور وجود دارد، این دیدگاه سوء قرائت سوابق توافق است. آنچه ایران را در سال 2013 پای میز مذاکره کشاند آشفتگی اقتصادی ناشی از تحریم های دولت باراک اوباما نبود، بلکه تمایل مردمی از طبقه متوسط ایران برای بهبود شرایط اقتصادی از طریق دسترسی به اقتصاد جهانی و روابط بهتر با غرب بود. رئیس جمهوری حسن روحانی در سال 2013 با حمایت قابل توجه طبقه متوسط برای مذاکره درباره توافق هسته ای با ایالات متحده که خواسته اصلی رای دهندگان بود، در انتخاب پیروز شد. پیروزی او به دلیل آشفتگی اقتصادی نبود، بلکه از روی امید بود. تحریم های اوباما بر دستورکار انتخاباتی روحانی تاثیر داشت، اما دلیل آن نبود. چند ماه پس از اعمال تحریم ها ارزش پول ایران فروپاشید و تورم شدیدی به وجود آمد که دستاوردهای زندگی ایرانی های معمولی از جمله طبقه متوسط را از بین برد. اما تحریم ها به تنهایی به توافق هسته ای منجر نشد و تحریم های شدیدتر دوران ترامپ هم نمی تواند به چنین نتیجه ای بیانجامد.

یک دهه رکود اقتصادی ناشی از تحریم ها و شکستن وعده های بین المللی طبقه متوسط ایران را به جایی رسانده که ممکن است در آینده خود به عنوان نیرویی برای تعدیل سیاسی و حرکت به سمت جهانی شدن تجدیدنظر کند و اقدامات تیم های بایدن و روحانی در هفته های آینده در وین می تواند بر این ارزیابی مجدد طبقه متوسط تاثیر بگذارد.

ظهور طبقه متوسط

در 15 سال پیش از تحریم های اوباما در سال 2011، رشد اقتصادی پایدار سرانه تولید ناخالص داخلی را به دو برابر رسانده و میلیون ها نفر را از طبقه فقیر و طبقه متوسط خارج کرده بود. این تحول محصول اصلاحات مبتنی بر بازار پس از پایان جنگ با عراق، سرمایه گذاری عمومی در زیرساخت های شهری، آموزش و بهداشت و افزایش قیمت نفت در دهه 2000 بود.

در همین دوره، داده های نظرسنجی نشان دادند که سطح استاندارد زندگی در مناطق شهری، محل زندگی طبقه متوسط، دو برابر بهبود یافته است. در این دوره طبقه متوسط به سرعت از 28 درصد به 60 درصد جمعیت رسید و جمعیت فقیر از 33 درصد جمعیت به 7 درصد کاهش یافت.

قدرت انتخاباتی

طبقه متوسط ایران به عنوان بزرگ ترین طبقه اجتماعی با بیشترین سطح تحصیلات، یک گروه رای دهنده قوی به شمار می روند. در سال 1997 که ایران اولین رئیس جمهور میانه رو خود را انتخاب کرد، طبقه متوسط فقط 30.5 درصد از جمعیت و 56.1 درصد از جمعیت تحصیل کرده در سن رای دهی (بالای 16 سال) را تشکیل می داد. این درصد تا سال 2011 به دو برابر یعنی 59.8 درصد جمعیت کل و 80.9 درصد رای دهندگان تحصیل کرده رسید.

پیروزی روحانی در انتخابات سال 2013 نتیجه حمایت طبقه متوسط و مبتنی بر وعده او برای پایان دادن به تحریم ها و ترمیم روابط با غرب بود. او در دور اول در برابر 6 نامزد دیگر با 51 درصد آرا پیروز شد. 4 سال بعد که توافق هسته ای را امضا کرده و اقتصاد از فشار تحریم ها رها شده بود، روحانی توانست 57 درصد آرا را در برابر رقیب خود ابراهیم رئیسی، رئیس قدرتمند فعلی قوه قضاییه، به دست آورد. در زیرمجموعه طبقه متوسط مرفه شمال تهران (شمیرانات) ، سهم آراء روحانی از 49 درصد در سال 2013 در سال 2017 به 79 درصد رسید که نشان دهنده افزایش محبوبیت او در طبقه متوسط بود.

تحریم ها و برجام

تحریم های اوباما به تحقق توافق هسته ای کمک کرد چون مسیری مسالمت آمیز به اقتصادی فراهم می کرد که طبقه متوسط با آن آشنا و در آن رونق یافته بود. این تحریم ها همچنین شکنندگی پیوندهای جهانی ایران و نیاز این کشور به محدود کردن جاه طلبی های هسته ای برای دسترسی به اقتصاد جهانی را به طبقه متوسط نشان دادند. این تحریم ها کارساز بود زیرا سیاست کلی تغییر نظام را دنبال نمی کرد و طبقه متوسط را در برابر رهبری کشور و نیروهای امنیتی قرار نمی داد.

در مقابل، دونالد ترامپ و وزیر امور خارجه او، مایک پمپئو، خواستار تسلیم شدن ایران بودند و از تغییر نظام در این کشور سخن می گفتند و از ایرانی ها می خواستند تا علیه دولت خود با آنها همکاری کنند بدون اینکه تضمینی درباره نتیجه به آنها بدهند. طبقه متوسط ایران تمایلی به این مساله نداشت و حتی در اعتراضات به افزایش قیمت بنزین در پاییز 2018 عدم حضور طبقه متوسط در تهران و سایر شهرهای بزرگ محسوس بود. آنها بیشتر درگیر مدیریت زندگی خود در میانه بحران های اقتصادی و سلامت بودند.

آینده طبقه متوسط

در سیاست خارجی بایدن ادعا شده که در خدمت منافع طبقه متوسط ایالات متحده است. اما لازم است در این سیاست خارجی به طبقه های متوسط در کشورهای در حال توسعه، به ویژه در خاورمیانه، نیز توجه شوند. طبقات متوسط اغلب لنگرگاه ارزش های دموکراتیک محسوب می شوند، اما این ارزش ها نمی توانند در دوران سخت اقتصادی تحقق و توسعه یابند. طبقه متوسط ایران از سال 2011 تاکنون نوسانات شدید را تجربه می کرده است. سال های متوالی رشد منفی و مثبت عمدتا در پی تشدید یا کاهش تحریم ها، این طبقه را به سال 2001 و پیش از رونق بازگردانده است. از سال 2011 تاکنون طبقه متوسط ایران حدود 8 میلیون نفر کاهش یافته است.

طبق نتایج یک نظرسنجی انجام شده در اوایل سال 2021، مشکلات اقتصادی دیدگاه ایرانی ها را به فاصله گرفتن از سیاستمداران میانه رو و جهانی شدن تغییر داده است. پشتیبانی از برجام که در زمان امضای توافق حدود 80 درصد بود، اکنون به 50 درصد کاهش یافته. اکثریت معتقدند که دولت پیش از مذاکره با بایدن باید لغو تحریم های ایالات متحده را خواستار شود. این نظرسنجی همچنین کاهش محبوبیت رئیس جمهوری روحانی و دولت او را نشان داد. حتی محبوب ترین عضو کابینه روحانی یعنی وزیر خارجه محمد جواد ظریف هم از ابراهیم رئیسی که در انتخابات در برابر روحانی شکست خورده بود، کمتر محبوب است.

اگر برجام تا ژوئن امسال که ایرانی ها رئیس جمهوری جدیدی انتخاب می کنند مجددا اجرایی نشود، به احتمال زیاد محافظه کاران در سال های آینده بر همه شاخه های دولت تسلط خواهند یافت. این مساله کار بایدن برای بازگشت به برجام و توسعه آن را دشوارتر می کند. با این حال، اگرچه برای ایالات متحده سخت است از ابزار مورد علاقه خود یعنی تحریم ها دست بکشد، اما در بلند مدت برای آن خیلی بهتر خواهد بود که دیگر از طبقه متوسط ایران به عنوان اهرم فشار بر دولت این کشور استفاده نکند.

منبع: بروکینگز / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34