نشست العُلا و مدیریت تنش

نویسنده: کامران کرمی، پژوهشگر مهمان مرکز مطالعات خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: چهل و یکمین نشست سران شورای همکاری در شهر العُلا استان تبوک که به مقر حکمرانی محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی تبدیل شده است، به صحنه مصالحه تاکتیکی ریاض با دوحه بدون همراهی سران امارات، مصر و بحرین تبدیل شد. بازگشایی مرزهای هوایی، دریایی و زمینی به روی قطر کمتر از 12 ساعت به برگزاری نشست، تمیم بن حمد امیر قطر را ترغیب کرد تا علیرغم میزبانی دور دوم گفت وگوهای دولت افغانستان با طالبان در دوحه، در این نشست شرکت کند. نشستی که بر فرش قرمز و با مصافحه و روبوسی محمد بن سلمان و تمیم بن حمد در شرایط کرونایی آغاز شد و به بیانیه پایانی شورا و تاکید بر همکاری و همبستگی عربی ختم شد. پایانی که در نگاه ولیعهد سعودی می¬تواند نوید دوره ای روشن در روابط دوجانبه با قطر از یک سو و شورای همکاری از سوی دیگر باشد و مجددا بازیگران را در زیر چتر عربستان گرد هم آورد.

البته ادراکی که چندان مبتنی بر پیشران های شکل دهنده به تحولات و پویایی های منطقه ای و الگوهای دوستی و دشمنی در غلیان تحولات نیست و به دلیل محدود بودن مصالحه به دلیل تعارض منافع و پایداری برخی شروط 13 گانه برای رفع محاصره قطر، از شکنندگی برخوردار است. یکی از اصلی ترین متغیرهایی که شکنندگی این توافق را بروز داد، عدم حضور سران سه ضلع دیگر بحران یعنی بن زاید، ژنرال سیسی و حمد بن خلیفه بود که علیرغم دعوت رسمی پادشاه عربستان، در این نشست حضور پیدا نکردند تا جایی که خود ملک سلمان نیز با احاله مسئولیت به بن سلمان، در این اجتماع حضور بعمل نیاورد.

در واقع این مسئله نشان از ادراک متفاوت از روندهای منطقه ای و مدیریت تنش در آستانه تغییرات احتمالی در سیاست خارجی و امنیتی آمریکا در خاورمیانه دارد. هدف عربستان از این مصالحه دوطرفه با قطر، بیشتر ناظر بر مدیریت رفتارهای گریز از مرکز دوحه در پیوند با ترکیه و کاستن از سطح تنش ها برای مواجهه با دولت دموکرات هاست که وعده بازبینی در روابط با ریاض به دلیل جنگ یمن و مسائل حقوق بشری را داده اند. همین مسئله باعث شد تا ابوظبی در این مقطع فوریت چندانی در نیازمندی به برقراری روابط با قطر احساس نکند.

واقعیت آن است که فرآیند هویت یابی بازیگرانی چون قطر در نظام منطقه ای خاورمیانه که با بسط نفوذ سیاسی، نظامی و اقتصادی امارات عربی متحده در خطوط ناهمسو و عمدتا متعارض همزمان شده است، مسئله ای نیست که بتوان آن را با الگوهای رایج و متعارف دهه های گذشته مورد توازن قرار داد، چرا که دوحه در چنین شرایطی، خود را محدود به ایفای نقش در بلوک عربی به رهبری عربستان نمی بیند. به عبارت دیگر، سیالیت و پویایی تحولات باعث شده تا ترجیحات و اولویت های بازیگران تغییر کند و از این زاویه شاهد الگوهای رفتاری متفاوت و گرایش به ایفای نقش در بلوک ها و صف بندی های جدید هستیم. گسترش همکاری های دوحه با آنکارا و تمایل برای تبدیل آن به یک روابط چندلایه و همچنین نیم نگاه قطر به روابط با ایران در میانه تنش ها بخشی از این رفتارهای در حال ظهور است.

رفتاری که اگرچه می توان با تعدیل برخی انتظارات، دادن امتیازها و تعریف حوزه های همکاری جدید؛ شتاب و ضرباهنگ آن را کند کرد، اما اعتمادسازی و بازگرداندن آن به خطوط پیش از ژوئن 2017، اگرچه ناممکن نیست، بلکه دشوار و ناهمسو با روندهای جدیدی است که به فهم بازیگری چون قطر از تجربه محاصره شکل داده است. ادراکی که مبتنی بر ضرورت بازسازی توانمندی ها و کاستن از سطوح آسیب پذیری در پیوند با بازیگران خارج از بلوک عربی است.