خاورمیانه و سناریو های هشت گانه بایدن که قابل تصور است

نویسنده: مریم خالقی نژاد، دکتری تخصصی علوم سیاسی  

دیپلماسی ایرانی: پس از گذشت چهار سال از اعمال سیاست های تندِ جمهوری خواهان توسط دولت دونالد ترامپ اکنون با انتخاب جو بایدن، پیش بینی ها به سمت تغییراتی در عرصه سیاست های داخلی و خارجی در امریکا گرایش دارد. در روزهای اخر ریاست جمهوری ترامپ، او سعی دارد که کار را برای بایدن سخت کند و دولت آینده از سیاست های او دور نشود. برای مثال ترور دانشمند هسته ای ایران مانع و سنگ بزرگی در سر راه دولت بایدن برای برگشت به برجام با ایران ایجاد کرده و این امر در حالی است که جو بایدن در یکی دوروز اخیر بار دیگر اعلام کرده است که در صورت برخی توافقات به میز مذاکره و برجام باز خواهند گشت. این موضوع یکی از مهمترین موضوعات خاورمیانه است. جدای از رفتار متناقض ترامپ و بایدن در روزهای آخر ریاست جمهوری ترامپ، آنچه مهم است سیاست های دولت جدید امریکا و نگاه به مسائل خاورمیانه است.

در این بین سوالی که مطرح می شود این است که در خاورمیانه چه اتفاقاتی رخ خواهد داد؟ در پاسخ باید سناریوهای مختلفی را بیان کرد که بازگشایی فصل جدیدی از روابط و سیاست ها و کاستن از شدت چالش های منطقه ای خاورمیانه به دور از انتظار نیست. هنوز قضاوت برای عملی شدن این شعارها زود است اما سیاست های اعمالی و اتخاذی دولت جدید در راستای مدرن سازی سیاسی و اقتصادی و کاهش تنش منطقه ای اعلام شده است. آنها ادعا کرده اند که اقدامات اقتدارگرایانه ترامپ در منطقه و جنگ های نیابتی را تغییر خواهند داد.

سناریوی اول در خصوص نظامی گری در منطقه به خصوص در عراق و سوریه و مساله صلح افغانستان است. به نظر می رسد دموکرات ها در سیاست خارجی خود نقش حضور نظامی گسترده و قوی را در کشورهای منطقه جهت اقتدارطلبی بکاهند برای مثال در عراق با یک نیروی نظامی و آموزش نظامیان عراقی حضور خود را تثبیت کنند و یا در سوریه به حمایت از مردم سوریه برای بیرون راندن و اقداماتی در این زمینه بپردازند. دمشق معتقد است که اگر موضع تند ترامپ نبود، اسرائیل نمی توانست سوریه را به یک هدف دائمی برای حملات موشکی و هوایی خود تبدیل کند. مورد دیگر در منطقه افغانستان است که به نظر روابط دولت امریکا با ریاست جمهوری بایدن بهتر شود و روند صلح در افغانستان نیز به سمت و سویی بهتر برود.

سناریوی دوم در ایجاد راه تنفسی برای فلسطین ولی در مقابل حفظ منافع اسرائیل است. آشکار است که دولت بایدن هیچگاه از منافع خود و متحدانش دست نخواهند کشید بلکه با راه های نرم تر و منعطفانه تری اهدافشان را در منطقه پیگیری خواهند کرد. علی رغم تمامی مخالفت¬ها با سیاست های دوران ترامپ در خصوص عملکرد آن با اسرائیل، دموکرات ها نیز همچنان خواهان باقی ماندن قدس به عنوان پایتخت اسرائیل هستند و در مقابل از عدم حمایت از جدایی طلبی و جداسازی ناعادلانه سخن گفته اند و حتی مخالفت خود را با شهرک سازی های مختلف اعلام کرده اند. اما روی کار آمدن بایدن و تلاش برای به پای میز مذاکره کشاندن طرفین به مثابه یک تنفسی برای فلسطین خواهد بود که این فرصت را به فلسطین می دهد که از موضع قدرت و نه از حالت انزوای کنونی وارد مذاکره شود. 

سناریوی چهارم: در خصوص ترکیه است که شاید کشوری که بیش از همه از پیروزی بایدن ناراضی باشد، بدون شک ترکیه است که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری این کشور با دونالد ترامپ، رئیس جمهور فعلی آمریکا روابط نسبتا خوبی داشته اما با معاون رئیس جمهور سابق رابطه ای سنگین داشته است. در حالی که ترامپ مقاومت کمی در برابر اهداف سیاست خارجی اردوغان یا سوابق حقوق بشر ارائه داده است، بایدن منتقد ثابت قدم رهبر ترکیه بوده و وی را در مورد همه چیز از خصومت با کردها گرفته تا نقش مشاجره در مدیترانه شرقی به چالش می کشد. 

سناریوی پنجم: کشور دیگری که پیش بینی می شود دچار تنش هایی با سیاست های این دولت شود روسیه است که توضیح علل این تنش ها مانند مساله کریمه و ... از ظرفیت این تحلیل خارج است و در مقابل باید ذکر شود که این دو قدرت بزرگ در برخی موارد به هم پیمانی و متحد شدن با هم نیاز خواهند داشت و لذا نباید منتظر یک تنش شدید و تمام عیار میان دو قدرت بزرگ حاضر یعنی امریکا و روسیه بود. 

سناریوی ششم: در خصوص برجام مساله هسته ای ایران است که یکی از مهمترین موضوعات سیاست خارجی خاورمیانه برای آمریکاست که در صورت پایبند بودن ایران به برجام امریکا نیز به توافق هسته ای باز خواهند گشت. البته در یک طرف این امر نظام جمهوری اسلامی است که چه تصمیمی خواهد گرفت. بسیاری بر این عقیده هستند که اگرچه راهکارهای نرم تری از سوی دولت جدید اعلام و اعمال خواهد شد اما زمان زیاد و مسیر سخت تری برای توافق طرفین قائل شده اند. نکته مهم این امر آن است که دولت جدید بایدن خواهان درامدن از درهای دوستی و مسالمت امیز در منطقه است و تمایل به پایداری طرفین بر معاهدات و حل وفصل اختلافات از طرف نرم¬تر و کاش تنش های طرفین است.

سناریوی هفتم: با توجه به اهمیت تنگه هرمز در منطقه، منابع نفتی و گازی و سایر منابع زیرزمینیِ دیگر، دولت بایدن توجه دارد که امریکا هنوز هم به این منطقه نیاز دارد و باید در سیاست خارجی خود از ایجاد تنش و ناآرامی در منطقه جلوگیری کند و راه های مسالمت آمیزتری را پیش گیرد. 

سناریوی هشتم: نحوه برخورد با کشورهای عربی به خصوص عربستان به نظر متفاوت تر از دوران ترامپ خواهد شد. شاهد سفر داماد ترامپ به عربسان هستیم که این امر خود نشان از تلاش برای تقویت بیشتر روابط طرفین و آتی دادن برخی کشورها همچون قطر و عربسان برای جبهه بندی در مقابل رقبان امریکا در منطقه است. باز هم بر اولویت حفظ منافع متحدان امریکا در سیاست های این کشور تاکید می شود، اما دولت بایدن برای کاهش از تنش های بوجود آمده توسط ترامپ و اسرائیل در ارتباط با صلح های عربی – اسرائیلی به نظر بخواهد این تنش و موج منفی راه افتاده را در خصوص مخالفان این امر از طریق کاهش و کاشتن از شدت این صلح ها از بین ببرد و همچنین در مقابل عربستان موضع تقریبا متمایل تر و متفاوت تری از ترامپ را پیش بگیرد. اگرچه طبق تجارب و نظر سیاستمداران برای عربستان فرقی ندارد که چه کسی بر سر کار بیاید و همچنان آنها بر روابط خود با امریکا پایبند هستند اما در واقعیت امر در این چهار سال روابط عربستان و دولت ترامپ بسیار بهتر و متمایل تر به خواست های عربستان با مخالفان منطقه ای آن کشور بوده است.

با عطف به تغییر و تحولات جدید در منطقه و اوضاع تقریبا نامناسب اقتصادی در برخی کشورهای منطقه از یکسو و قدرت تاثیرگذاری اقتصادی امریکا در رشد اقتصادی و همچنین ارتباطات اقتصادی با دیگر کشورها نیز به نظر نمی رسد در خاورمیانه دولت ها از این روش دموکرات ها دوری گزینند و همه درهای مصالحه را به روی آنها ببندند.

سخن آخر این که اگر شعارها و وعده های داده شده و همچنین سیاست¬های اتخاذ شده¬ بایدن و حزب دمکرات در مورد خاورمیانه به عرصه عمل برسد زمان زیادی طول خواهد کشید تا سیاست های متفاوت تر از دولت قبل عملی شود و در مقابل از مجلس سنای امریکا عبور کند و در مقابل آنچه منجر به عملی شدن این سناریوها می¬شود تصمیم متقابل دول خاورمیانه است اما در هر حال سیاست های ملایم تری را به نظر شاهد خواهیم بود.