جا برای امریکا تنگ می شود؟

نویسنده: فاطمه خادم شیرازی، پژوهشگر امور بین الملل و مدرس دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: توازن قدرت، ناشی از چگونگی موازنه بازیگرانی است که در محیط منطقه ای یا بین المللی به رقابت می پردازند. اما کشورها نه بر اساس اصل توازن قوا، بلکه بر اساس توازن تهدید عمل می کنند. دولت ها زمانی اقدام به گسترش نفوذ و افزایش قدرت خود می کنند که احساس ناامنی کنند. بر این اساس حضور دولت در خارج از مرزهای ملی فقط در شرایط تصور ناامنی صورت می گیرد، و امنیت برخورداری از قدرت کافی برای ایجاد موازنه است. لذا دولت ها برای حفظ امنیت اقدام به خرید سلاح می کنند، و بازیگردانان بین المللیِ تسلیحات نظامی با پررنگ شدن تهدید ها، نقش پررنگ تری پیدا می کنند.

با توجه به موقعیت خاورمیانه، ساختار منطقه بر اساس توازن قوا شکل گرفته است، و دولت ها برای امنیت تجاری خود در دایره بازی تسلیحاتی کشورهای قدرتمندی چون آمریکا، روسیه و چین قرار گرفته اند. فروش تسلیحات یکی از مؤلفه‌های اصلی کشورهای قدرتمند در خاورمیانه به‌حساب می‌آید، چون خاورمیانه عمده ترین منطقه نفت خیز جهان با 66 درصد از ذخایر جهانی، و عمده ترین منابع گازی جهان پس از روسیه در این منطقه است. همچنین خاورمیانه محل تلاقی سه قاره بزرگ آسیا، اروپا و آفریقا و مشتمل بر قلمروها و آبراه هایی است که در زمره پراهمیت ترین مناطق ژئواستراتژیک جهان است. کارشناسان معتقدند خاورمیانه در پنج سال آینده، به بزرگ ترین بازار بزرگ خرید تسلیحات جهان به ارزش 100 میلیارد دلار تبدیل خواهد شد.

روسیه دومین صادرکننده سلاح در سطح جهانی پس از آمریکا، و بیش از ۵۰ درصد از فروش تسلیحات به خاورمیانه را به خود اختصاص داده است. روسیه از سال 2015 همزمان با جنگ سوریه و داعش سعی کرده حضور خود را در خاورمیانه پررنگ تر کند. همچنین در نظر دارد بازارهای نظامی کشورهای منطقه خلیج ‌فارس را پوشش دهد.علت گرایش روسیه به خاورمیانه، اشتراک بیش از 61 درصد ذخایر تأیید شدۀ نفت و گاز دنیا بین روسیه و خاورمیانه است که با اتحاد می تواند سرنوشت بازار انرژی دنیا را تغییر دهد.

روسیه با مسافت طولانی و دور از مرزهای کشورهای خاورمیانه، نه توان اعمال نفوذ و نه تمایلی به داشتن پایگاه در خاورمیانه دارد، و اهداف خاورمیانه ای روسیه در درجه دوم اهمیت قرار دارد. روسیه تلاش می کند به عنوان تأمین کننده اصلی تسلیحات در منطقه خاورمیانه حضور داشته باشد، و در بخش انرژی هم کشورش را تقویت کند.

روسیه برای جایگزینی دو کشور چین و هندوستان که بزرگ ترین واردکنندگان محصولات روسی بودند، و در حال حاضر چین به خودکفایی رسیده و هند تمایل به خرید تسلیحات آمریکا دارد به دنبال هم ساخت سلاح های جدید، و هم بازارهای جدید خصوصا در خاورمیانه است. در همین راستا در زمینه انرژی با کشورهایی همچون ایران، عربستان سعودی، سوریه، اردن، امارات متحده عربی و اسرائیل قراردادهایی منعقد کرده و با فروش سلاح های موشکی اس-۴۰۰ و اس-۳۰۰ به کشورهای منطقه خاورمیانه می خواهد توازن قدرت ایجاد کند. و از این طریق علاوه بر ارزآوری برای کشورش، به اهداف سیاسی نیز دسترسی پیدا کند.

 سیاست خارجی روسیه بر مبنای امنیت و حفظ تمامیت ارضی، نه بر پایه رقابت با آمریکا یا منافع اقتصادی، کشورش تنظیم شده است. زیرا اقتصاد روسیه به دلیل وابستگی و اتصال به سیستم های تسلیحاتی و نیمی از تجهیزات حفاری نفت و گاز به چین، و همچنین به دلیل ترکیب متنوع قومی، نژادی و مذهبی در این کشور، برای برقراری با تمامی کشورهای خاورمیانه ای، از روابط متوازن استفاده می کند.

روس‌ها به دلیل عدم تطابق شرایط یکسان بودجه نظامی خود با آمریکا، تمایلی به رقابت تسلیحاتی با آمریکا ندارند. لذا بیشترین تلاش آنان مبتنی بر گستره رقابت‌های تسلیحاتی جنگ‌افزارهایی است که قابلیت نظامی و تدافعی دارند و همین سبب شده تا در حوزه‌های موشکی و تسلیحاتی سرمایه‌گذاری کنند که نسبت به آمریکا برتری داشته باشند.

حضور نظامی روسیه در سوریه سبب شد که تسلیحات و سیستم‌های نظامی به‌صورت میدانی آزمایش، و تبلیغات ویژه ای برای تجهیزات روسی فراهم شود. و کشورهای خاورمیانه از جمله ترکیه به خرید سلاح های روسی رغبت نشان دهند.

همچنین روسیه در یک سیاست خزنده توانست پرونده بحران سوریه را درقالب ابتکار آستانه با ایران و ترکیه، از مرحله نظامی به گام‌های سیاسی نزدیک کند، و خلاء کشورهای امریکا و اروپا را با پیوندهای سیاسی و نظامی با چین و ایران در منطقه غرب آسیا به نفع خود تمام کند. چون اهداف روسیه به دلیل ثبات و محدودیت، و دامن نزدن به حقوق بشر و یا دموکراسی بیشتر مورد استقبال کشورهای خاورمیانه است.

روسیه با فعال کردن سامانه‌های زیر آبی «قواعد بازی» در خاورمیانه را به هم  زده است چون زیردریایی‌های روسی مستقر در سوریه قادر هستند در مدیترانه موشک کروز را به اهدافی دور شلیک کنند، و زیرساخت‌های زیر دریا را تهدید کنند.

لذا راهبرد امنیت ملی آمریکا، به روسیه با نگاه کشوری که می تواند قدرت، نفوذ و منافع آمریکا را به چالش بکشد و امنیت و رفاه آمریکا را به خطر اندازد می نگرد. و اسرائیل چون قابلیت نظامی کافی برای مبارزه با روسیه ندارد، سعی کرده است ارتباط دوستانه ای را در پیش گیرد.

آمریکا سعی کرده بیشترین سرمایه گذاری را در بخش ساخت جنگ افزارها به کار گیرد که شاید در آینده، ارزشی بیش از صادرات نفت و گاز کشورهای خاورمیانه پیدا کند. اما این وابستگی به نظام اقتصادی حاصل از فروش تجهیزات نظامی و جنگ افزارها، با وجود رقبای منطقه‌ای همچون روسیه و انگلیس، می تواند اقتصاد آمریکا را دچار چالش جدی کند، مانند اس 400 روسی که جنگنده های اف 15 و اف 16 را غیرقابل استفاده کرده است. اما تنها جنگنده های اف 35 در مقابل سامانه موشکی روسی قابل استفاده است که آمریکا به دلیل حفاظت از اسرائیل در فروش آن دچار محدودیت امنیتی است. لذا در خاورمیانه و شمال آفریقا، برای خرید اس 400 روسیه رقابت جدی وجود دارد.

 چشم انداز آینده

گرچه در منطقه خاورمیانه، خرید تجهیزات آمریکایی از رتبه اول برخوردار است، اما کشورهای خاورمیانه به دلیل حفظ برتری کیفی اسرائیل و خط کشی برای فروش تسلیحات توسط آمریکا به دنبال بازارو سلاح های جدید هستند. روسیه در فروش تسلیحات به دلیل عدم دخالت در سیاست داخلی کشورها موفق تر از آمریکا است. چون آمریکا توافقات فروش سلاح  را با معیارهای حقوق بشری مرتبط می کند. روس‌ها برای سرمایه‌گذاری در حوزه‌‌های نظامی از تکنیک هایی استفاده می کنند که آمریکا به دلیل هزینه های بالا نتوانند وارد عرصه رقابتی  با آنها شوند.

به نظر می رسد اگر آمریکا با ایران درباره برنامه هسته ای به توافق نرسند، در حوزه خلیج فارس با فروش سلاح، درآمد هنگفتی کسب خواهد کرد. چون آمریکا و روسیه هیچ کدام علاقه ای به مجاز دانستن کشورهای خاورمیانه در دستیابی به تسلیحات هسته ای ندارند.

روسیه برای جلب مشتری تسلیحاتی در خاورمیانه، چند محور را از جمله ارزان بودن، عدم پرداخت به دلار بعد از تحویل، و همکاری در بحث تکنیک و ساخت آن شرایط را برای کشورهای خاورمیانه آسان تر کرده و روسیه با خارج شدن آمریکا از آسیای غربی، می تواند جایگزین خوبی درمنطقه شود.

گرچه ترجیح روسیه خاورمیانه ای است که سبب افزایش قیمت انرژی و فروش تسلیحات ‌شود. همچنین روسیه با اتمامِ تحریم ها علیه ایران، یکی از کاندیداهای فروش تسلیحات نظامی به ایران خواهد بود، چون سیاستِ کلی روسیه همکاری با تمامیِ کشورهای منطقه و موازنه سازیِ چندجانبه است. به علاوه امنیت روسیه، از تحولات امنیتی در خاورمیانه متاثر است؛ بدین معنا که بروز هر گونه اختلال در صلح و ثبات منطقه، ممکن است بر امنیت روسیه تاثیرگذار بگذارد و قطع نظر از زیان های اقتصادی، این کشور را به منازعاتی دامنه دار وارد کند./مرکز بین المللی مطالعات صلح