سرگشتگی ترامپ در خلیج فارس

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: در 20 ژوئن 2019 یک فروند هواپیمای بدون سرنشین امریکایی نوع آر-کی گلوبال هاک RQ- 4Global Hawk بر فراز تنگه هرمز توسط پدافند هوایی سپاه پاسداران ایران سرنگون شد. دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده سرنگون کردن این پهپاد را "اشتباه خیلی بزرگ ایران" دانست و دستور حمله به سه هدف در ایران را صادر کرد، اما پس از دقایقی آن را لغو کرد. 

اگرچه واشنگتن موقعیت پرواز این هواپیمای بدون سرنشین را در حریم هوایی بین المللی اعلام کرده، اما ایران آن را تجاوز به حریم هوایی خود قلمداد کرده است. به نظر می رسد سقوط این پهپاد و فرمان حمله تلافی جویانه به اهدافی در ایران تنش میان واشنگتن و تهران را وارد فاز جدیدی کرده است که پیامدهای فاجعه بار آن می تواند خاورمیانه و اقتصاد جهانی را در برگیرد. شاید دورنمای این پیامدها بتواند پارادوکس جنگ و عقب نشینی ترامپ با دستور حمله هوایی به اهدافی در ایران و سپس فرمان توقف حمله را توجیه کند این دوراهی میان اعتقاد بر نقش کلانتر بودن ایالات متحده در جهان از یک سو و هزینه بر بودن جنگ های بی پایان در خاورمیانه از سوی دیگر ترامپ را دچار سرگشتگی می کند.

در روز 13 ژوئن 2019 دو نفتکش به نام "آلتر فرانت"، متعلق به شرکت نروژی "فرانتلاین" و با پرچم جزایر مارشال و نفتکش دیگر با نام "کوکوکا کاریجس"، در اجاره شرکت سنگاپوری بی‌ام‌اس با پرچم پاناما در نزدیکی آب های ایران در دریای عمان مورد حمله قرار گرفتند. 

این منطقه در روز ۱۲ ماه مه نیز شاهد انفجارهایی در چهار نفتکش متعلق به عربستان سعودی، نروژ و امارات متحده عربی در آب‌های ساحلی امارات در نزدیکی بندر فجیره بوده است. در حالیکه مقامات امارات این انفجارها را به عوامل یک دولت خارجی نسبت داده و عربستان سعودی ایران را مسئول این حوادث دانسته، ایران هر گونه ارتباطی با این انفجارها را تکذیب کرده است. قابل ذکر آن که ایران نیز بارها امکان صدور نفت شرکای ایالات متحده در منطقه به ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی را منوط به صادرات نفت ایران دانسته است. 

برای ترامپ که امیدوار بوده تا شرایط سخت اقتصادی حاصل از تحریم ها علیه ایران بتواند زمینه را برای مذاکرات دو جانبه واشنگتن – تهران آماده کند، شرایط دشوارتر شده و گزینه های دیگری را برای مقابله با استراتژی ایران در هدف گیری تانکرها و پهپاد مدنظر قرار می دهد. تشدید تحریم نفتی ایالات متحده علیه ایران، هشدار برخی مقامات جمهوری اسلامی در واکنش به این تحریم ها تقویت حضور نظامی آمریکا همراه با ورود ناوگروه "یو اس اس آبراهام لینکلن" و بمب افکن های آمریکایی بی- 52 به دریای عرب و خلیج فارس و اعلام استقرار 1500 نیروی نظامی در خاورمیانه را موجب شده است.

مجموعه این وقایع سیستم تضادی را میان دولت ترامپ با اعمال سیاست "فشار حداکثری" و ایران با اعلام "عدم پذیرش مذاکره" تشکیل داده که با توجه به منافع دو طرف قابل تامل خواهد بود. 

اول اینکه ترامپ بارها گفته است که مخالف جنگ در عراق بوده و آن را یک اشتباه بزرگ از سوی جورج بوش دانسته که آجری را به سوی لانه زنبورها پرتاب کرده است. بنابراین اعتقاد، ترامپ نباید این اشتباه را در مورد همسایه قویتر و بزرگتر عراق تکرار کند. 

دوم آنچه ترامپ در مبارزات انتخاباتی آینده خود نیاز دارد بهبود وضعیت اقتصادی ایالات متحده است و به راه انداختن یک جنگ جدید بزرگ می تواند آن را به خطر اندازد. چنانچه ایالات متحده در هیچ کدام از جنگ های افغانستان و عراق پیروز نبوده و تنها متحمل هزینه های گزاف این جنگ ها شده است. مضافا بر آن قدرت نظامی ایران در قیاس با کشورهای مذکور بالاتر نیز هست. 

سوم ایالات متحده برای تحقق استراتژی انرژی و اطمینان از حصول امنیت در مراکز تولید، مسیر و مصرف انرژی به دنبال داشتن اطمینان از عبور آزادانه کشتی ها از طریق تنگه هرمز است. به طور تاریخی دوره های تنش در خاورمیانه سبب بی ثباتی در بازار نفت شده و افزایش تنش ها در منطقه خلیج فارس در ماه های مه و ژوئن 2019 موجب افزایش بهای نفت خام در بازار جهانی به میزان ۴ درصد شده و در مقابل اوراق قرضه بین‌المللی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در بازارهای مالی جهان کاهش پیدا کرده است. 

تنگه هرمز محل اتصال خلیج فارس به دریای عمان یک مسیر استراتژیک هم برای صادر کنندگان نفت منطقه خلیج فارس و هم برای تامین نفت بازارهای جهانی است. عبور ۱۸ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه نفت در روز تنگه هرمز را به مهمترین گذرگاه برای تجارت دریایی نفت در جهان تبدیل کرده است. ترامپ با هشدار به ایران در برابر ایجاد اختلالات عمده در مسیر کشتی ها تصمیم بر حفاظت از کشتی های حامل نفت دارد.

همچنین به کارگیری همکاری شرکت های بزرگ حمل و نقل دریایی برای تامین امنیت کشتی ها و یا اسکورت کشتی ها برای عادی سازی انتقال نفت در تنگه هرمز نیز هزینه هایی را برای این هدف تحمیل می کند. نیروی دریایی هند دو ناو جنگی موسوم به آی ان اس چنای و آی ان اس سوناینا را برای انجام عملیات امنیت دریایی به خلیج فارس و دریای عمان اعزام کرده و دلیل این اقدام را اطمینان از ادامه فعالیت کشتی های هند در این منطقه عنوان کرده است. در شرایط حادتر و در احتمال یک جنگ تمام عیار حملات غیرمستقیم علیه اهداف در عربستان سعودی و امارات متحده عربی حمل و نقل در خلیج فارس به شدت تحت تاثیر قرار گرفته است و افزایش شدید قیمت نفت و هزینه های بیمه را موجب می شود. 

چهارم واشنگتن در ارتباط با بحران ایجاد شده در منطقه از حمایت های دیپلماتیک و نظامی کافی از سوی کشورهای دیگر برخوردار نیست. چنانچه در ماه های اخیر در ارتباط با حملات به کشتی های نفتکش و تجاری واکنش ها از سوی متحدان واشنگتن تنها حاکی از حمایت انگلیس، اسرائیل، عربستان سعودی، امارات متحده عربی بوده است. ترامپ حمایت کشورهای اروپایی امضا کننده برجام را نیز به دنبال اقدام خودسرانه اش در ترک توافق هسته ای از دست داده است. نشست کمیسیون مشترک برجام با حضور مقامات ارشد فرانسه، آلمان، انگلیس، چین، روسیه و ایران در 28 ژوئن در وین و بررسی راه های حفظ توافق هسته ای نشان از این واگرایی ها دارد. 

پنجم و مهمتر آن که یک بحران دریایی با حملات موشکی به امارات متحده عربی و عربستان سعودی از سوی ایران در خلیج فارس می تواند با حملات به پایگاه های ایالات متحده در کشورهای منطقه همراه شود. همچنین نیروهای نیابتی ایران در منطقه حتی می توانند دامنه مناقشه را به سوی غرب خاورمیانه در لبنان و اسرائیل بکشانند. دستاوردهای نظامی ایران که حوزه ژئوپلیتیک کشور را از طریق عراق به سوریه گسترش و تا لبنان ادامه داده است، امکان نفوذ این راهبرد استراتژیک را فراهم می کند.

شاید لایه های پیدا و نهان این درام جنگی بتواند سرگشتگی ترامپ را در تصمیم گیری های متناقض با چرخش های شدید توجیه کند.