آیا دستگاه سیاست خارجی در خصوص مناسبات منطقه ای کم کاری کرد؟!

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – سال ۱۳۹۷ با تمام کش و قوس های خود در حال پایان است و یکی از بخش هایی که در این سال شاهد التهابات بسیار زیادی بوده وکماکان هم درگیر این التهابات است وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران است. دیپلماسی ایرانی برای بررسی و ارزیابی کارنامه وزارت امور خارجه و در سال ۹۷، گفت وگویی را با سید جلال ساداتیان، سفیر اسبق ایران در انگلستان و کارشناس مسائل خاورمیانه انجام داده است که در ادامه می‌خوانید: 

بسیاری از کارشناسان حوزه سیاست خارجی، به خصوص منتقدین وزارت امور خارجه بر این باورند که در سال ۹۷ نیز مانند سال های پیشین وزارت امور خارجه و به ویژه شخص محمد جواد ظریف هیچ تلاش جدی برای افزایش مناسبات و روابط با همسایگان و کشورهای پیرامونی نکرد و بازهم کانون تحرکات دیپلماتیک را به کشورهای اروپایی و اعضای 1+4 اختصاص داد و تنها اقدام ارزنده سفر به هند وعراق بود؛ ارزیابی شما در این خصوص و اساساً در رابطه با کارنامه دیپلماسی سال جاری چیست؟

من بر این باورم که منتقدین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، چه امسال و چه سال های پیشین هیچ گاه شرایط کشور را درک نکرده اند. اگر شما دقت کرده باشید در اردیبهشت ماه سال جاری دونالد ترامپ با خروج از برجام سعی کرد کشور را در یک فشار بی‌سابقه قرار دهد، اما خوشبختانه با هوشمندی دستگاه سیاست خارجی و افزایش تعامل با سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و انگلستان به همراه چین و روسیه سعی کرد تمام برنامه‌ها و تلاش‌های کاخ سفید را به شکست بکشاند. لذا جمهوری اسلامی ایران و شخص محمد جواد ظریف چاره ای جز افزایش تحرکات خود با محوریت این کشورها نداشت و نخواهد هم داشت. یعنی سال آینده هم دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران باید به این سمت پیش برود. 

اما به موازات این مسئله می توانست در سال جاری تلاش‌هایی را هم برای مناسبات منطقه‌ای داشته باشد؟

بله. سخنان من لزوماً به معنای دیده نشدن این کاستی وزارت امورخارجه نیست. من از همان ابتدای تصدی گری آقای ظریف بر این نکته تاکید داشته و دارم که ایشان در خصوص مناسبات منطقه ای کم کاری داشته اند، اما من همه این کاستی‌ها را به دلیل عدم تمایل وزیر امور خارجه ودستگاه دیپلماسی کشور نمی گذارم. بلکه باید شرایط منطقه ای را هم در نظر گرفت. در کنار آن تحرکات برخی از دستگاه‌های فرا دولتی در روابط با همسایگان به خصوص عراق را هم مدنظر داشت. در راستای این نکات من از همان ابتدا معتقد بودم که آقای ظریف باید در خصوص مناسبات منطقه‌ای بسیاری از کارشناسان حرفه ای حوزه خاورمیانه را در وزارت امور خارجه جذب می کرد تا تمام بار بر دوش چند نفری که اکنون در وزارت امور خارجه حضور دارند، نمی افتاد. در این صورت می‌توانستیم شاهد باشیم که مناسبات ما با برخی از کشورهای منطقه ای بهتر از شرایط کنونی باشد.
از آن گذشته اکنون سطح تقابل و تنش برخی از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس مانند عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین نیز با جمهوری اسلامی ایران به گونه ای افزایش پیدا کرده است که نمی توان در کوتاه مدت برای بهبود و یا حتی تعدیل این تقابل و تنش ها اقدامات جدی صورت داد. مجموع این نکات این واقعیت را یادآور می‌شود که در خصوص مناسبات منطقه‌ای شرایط پیچیدگی‌های خاص و البته زیادی دارد. مضافا این که حتی اگر مناسبات منطقه ای هم بهبود پیدا کند، مادامی که نتوان شرایط و اقتضائات کشور را در مناسبات جهانی بهبود بخشید و در سایه مذاکره با اعضای 1+4 مجوز برقراری مناسبات تجاری را داشت، همسایگان نیز جرات هیچ گونه تلاشی برای تداوم ویا افزایش رابطه اقتصادی و تجاری با ما را نخواهند داشت، اگرچه که مناسبات سیاسی و دیپلماتیک ما با اکثر همسایگان بسیار مناسب است. اما در شرایط کنونی آن چه که برای جمهوری اسلامی ایران بسیار حائز اهمیت است، مناسبات اقتصادی است، نه سیاسی.

به مشکلات اقتصادی و معیشتی کشور در سال جاری و آتی اشاره داشتید. در این راستا برخی معتقدند که باید وزارت امور خارجه علاوه بر افزایش تلاش های خود در محور دیپلماسی اقتصادی، برنامه های جدی برای کاهش هزینه های خود با کاهش تعداد سفراء و سفارتخانه ها در کشورهایی که حضور ایران چندان اهمیتی ندارد، داشته باشد؛ ارزیابی شما در این رابطه چیست؟

پیش از پاسخ به این سوال مهم شما باید عنوان کنم که من انتقاد جدی به مسئله هزینه کرد در کشور دارم. اکنون بسیاری از نهادهای فرادولتی با بودجه های بسیار کلان در حال انجام کارهای بیهوده و حتی عبس و پوچ هستند. اگر بتوان این نهادهای بی ارزش را تعطیل کرد و یا حداقل هزینه های آنها را تا نصف و یا حتی بیشتر هم کاهش داد، می‌توان کمک جدی به وضعیت معیشتی و اقتصادی کشور کرد و از آن سو چشم طمع به بودجه وزارت امور خارجه نداشت که در این شرایط حساس، خط مقدم تلاش های جمهوری اسلامی برای تقابل با  سیاست های ایالات متحده آمریکا، اسرائیل، عربستان سعودی و بسیاری از دشمنان کشور است. اما در خصوص مسئله کاهش تعداد سفراء و یا سفارت خانه ها نیز من معتقدم که می توان این برنامه را در دستور کار داشت، ولی نمی توان در کوتاه مدت و با یک حرکت ضربتی این کار را انجام داد چون در این صورت امکان دارد ضربه  مهلک و تاثیر سوء جدی به سیاست خارجی و وزن دیپلکماتیک ایران وارد شود. فلذا باید تمام کارشناسان وزارت امور خارجه در یک ارزیابی دقیق آن دسته از کشورهایی که حضور ما در آن چندان ضروری و حیاتی نیست را مشخص کنند و با تعیین یک سفارتخانه مادر چند کشور را هم پوشش داد. البته خود وزارت امور خارجه هم برنامه های جدی برای مسئله در سال پیش رو دارد و تا کنون نیز دستگاه سیاست خارجی و به ویژه شخص محمد جواد ظریف نیز کمک های جدی برای کاهش هزینه وزارت امور خارجه داشته است.

در خصوص جایگاه و وزن دیپلماتیک وزارت امور خارجه هم برخی معتقدند با استعفای آقای ظریف و بازگشت ایشان ضربه جدی به این وزن و جایگاه وارد شده است، آیا شما با این مسئله موافقید؟ آیا اساساً مسئله استعفای آقای ظریف کار نامه دیپلماسی سال ۹۷ تحت الشعاع قرار می دهد؟

اتفاقاً من معتقدم که کارنامه دیپلماسی با استعفای ظریف بسیار پربارتر خواهد شد، چراکه او با این استعفا بسیاری از نهادهای فرادولتی به اهمیت و جایگاه وزارت امور خارجه و شخص آقای ظریف در این شرایط خطیر پی بردند و خود آنها نیز خواستار بازگشت وی شدند. از طرف دیگر این استعفا در تقابل با موازی کای ها بسیار موفق عمل کرد. چرا که ظرف چند سال اخیر تصدی گری برخی نهادها در خصوص دیپلماسی شدت یافته است. لذا  باید وزیر امور خارجه در یک نقطه در مقابل این موازی کاری ها و دخالت های بیجای برخی از نهادها واکنش قاطعی را نشان می داد. چون  به هر حال کشور نمی‌تواند با چند دستگاه، سیاست خارجی کشور را پیش ببرد. یا وزارت امور خارجه مسئول دیپلماسی کشور است و یا نهادهای دیگر. اگر نهادهای دیگر این مسئولیت را برعهده دارند، خوب بهتر است که وزارت امور خارجه تعطیل باشد و شخص وزیر امور خارجه نیز استعفا دهد.