بازی تمیز اردوغان

اعتماد - سارا معصومی: دوم اکتبر 2018 به تاریخی فراموش نشدنی برای عربستان سعودی تبدیل شد.روزی که جمال خاشقچی ،روزنامه نگار سعودی 59 ساله وارد کنسولگری عربستان سعودی در استانبول ترکیه شد و دیگر هرگز مسیر رفته را بازنگشت. تنها چندساعت پس از رفتن بدون بازگشت خاشقچی به داخل ساختمان کنسولگری بود که دولت ترکیه مسئولیت پرونده مفقود شدن این روزنامه نگار سعودی را برعهده گرفت.

20 روز گام به گام با بازی اطلاعاتی اردوغان

 دولت رجب طیب اردوغان ،رئیس جمهور ترکیه از همان نخستین ساعات مفقود شدن خاشقچی،نقشه راه پیش رو برای مدیریت این بحران را ترسیم کرد و جالب آنکه تمام ارکان‌های سیاسی ، قضایی و رسانه ای در ترکیه در بیست روز گذشته هماهنگ با یکدیگر قدم برداشته اند. نه موضع گیری های سیاسی بر نظرات کارشناسی پلیسی – امنیتی برتری داشت و نه رسانه های ترکیه در مسیری خارج از مسیر تامین منافع ملی در این پرونده گام برداشتند. رفتارهای حساب شده و به دور از شتاب زدگی و تعجیل در مصادره به نفع اتفاق رخ داده ، ترک ها را در موقعیت برتری در این پرونده قرار داد. موقعیتی که در سایه آن ترکیه حتی از عهده انداختن توپ به زمین ایالات متحده و رودر رو قرار دادن دونالد ترامپ ،رئیس جمهور آمریکا و محمد بن سلمان ، ولیعهد سعودی هم برآمد. میتوان گفت که از نخستین ساعات انتشار خبر مفقود شدن خاشقچی در کنسولگری سعودی نگاه ها بر دولت اردوغان متمرکز شده و پرسش هایی از این جنس مطرح شده بود: ترکیه تا کجا از حقایق پرده برداری خواهد کرد ؟ آیا معامله پشت پرده ای میان اردوغان و خاندان سلمان در ریاض صورت خواهد گرفت؟ آیا اردوغان آنچه درباره سرنوشت روزنامه نگار سعودی می داند را به وجه المصالحه ای برای مذاکره با دونالد ترامپ تبدیل خواهد کرد؟ روایت های ترک ها از آنچه بر سر خاشقچی در آن کنسولگری مخوف آمد تا چه اندازه دست اول و قابل اعتنا خواهد بود؟ ترک ها چه قیمتی برای این پرونده تعیین کرده‌اند؟

تیم اطلاعاتی ،امنیتی و رسانه ای که اردوغان برای پیگیری و به فرجام رساندن این پرونده تعیین کرد به گونه ای تکه های پازل را در کنار هم قرار دادند که نه فرار خاندان سلطنتی سعودی از زیر بار این مسئولیت ممکن باشد و نه دونالد ترامپ بتواند با انکار اطلاعات موجود این بار نیز چشم خود را حماقت متحد خود در شبه جزیره ببندد.

تیم تحقیقاتی ترکیه تمام گام های سیاسی ، اطلاعاتی و رسانه ای خود را در دو هفته گذشته حساب شده و هماهنگ برداشت و با وجود آنکه از نخستین ساعات مراجعه نامزد خاشقچی به پلیس از آنچه بر سر این روزنامه نگار سعودی آمده خبر داشت اما اطلاعات را قطره چکانی در اختیار رسانه ها قرار داد و البته میزبان رسانه ای این اطلاعات هم فقط رسانه های مکتوب و خبرگزاری های ترک نبودند بلکه بخش هایی از اطلاعات هم از سوی منابع آگاه در اختیار واشنگتن پست ، سی ان ان یا نیویورک تایمز قرار گرفت تا باورپذیری آن در افکار عمومی آسان تر شود. هنوز هیچ کس نمی داند فایل صوتی که ترکیه می گوید در اختیار دارد و در آن همه آنچه که بر سر خاشقچی در کنسولگری رفته افشا شده از چه منبعی در اختیار نیروهای امنیتی ترکیه قرار گرفته است. برخی از وجود شنودهای قوی متعلق به دولت ترکیه در داخل ساختمان کنسوگری سخن می گویند و برخی منبع فایل صوتی را ساعتی می دانند که خاشقچی به دست داشته است. منبع این فایل هرکجا که باشد دقت اطلاعاتی که ترک ها در اختیار رسانه های بین المللی قرار دادند، نشان داد که آنها به دنبال معامله ای ارزان قیمت در این پرونده نیستند.

در بعد رسانه ای هماهنگی تمیزی میان دولت و رسانه های ترک در جریان بود به گونه ای که هیچ کدام از رسانه های ترکیه دولت را وادار به موضع گیری رسمی در قبال مقام های سعودی نکردند و شخص رجب طیب اردوغان نیز فاصله خود را با هرگونه محکوم کردن دولت سعودی حفظ کرد و اجازه داد که پرونده رویه پلیسی خود را پشت سر بگذارد. با این وجود ترکیه از نخستین مراحل پیگیری پلیسی پرونده ، برنامه ریزی های سیاسی خود را کرده و از قضایی کردن پرونده اجتناب ورزید تا به نوعی امکان بهره برداری سیاسی از آن را برای خود محفوظ نگاه دارد. ترکیه پرونده را قضایی نکرد ،احضاریه‌ای برای مقام های سعودی صادر نشده و پای اینترپل نیز به میدان کشیده نشد. بدین ترتیب ترک ها از صفر تا صد تحقیقات پلیسی و بهره برداری سیاسی را برای خود محفوظ نگاه داشتند.

هدف چیست؟ کیش یا کیش و مات ولیعهد؟

با گذشت بیش از بیست روز از ماجرای خاشقچی ، اندک اندک رسانه ها و تحلیل گران مسائل بین المللی در کنار پوشش اخبار لحظه به لحظه از این داستان ، چاشنی تحلیل را هم وارد میدان کرده‌اند. برهیچ کس پوشیده نیست که رجب طیب اردوغان تنها در نقش پلیسی جویای حقیقت و مامور اجرای عدالت در این بازی ظاهر نشده و حکایت های سیاسی در پس پرده وجود دارد. اما سوال اینجاست که هدف اردوغان از این بازی تمیز و هماهنگ با رسانه ها برای ایجاد موج و تداوم هماهنگ فشار بر ولیعهد جوان سعودی چیست؟ آیا اردوغان تا پایان ولیعهدی  محمد بن سلمان پیش می رود یا در این بازی شطرنج اطلاعاتی میان ریاض و آنکارا ، رئیس جمهور ترکیه فعلا به کیش کردن ولیعهد عربستان بسنده می کند و مرحله مات کردن را به تعویق خواهد انداخت؟

باران ریز و درشت اطلاعات ترک ها بر سر سعودی

 واشنگتن تایمز در تحلیلی در این باره نوشته است: "ترک ها با حسی آمیخته به ترس ، خشم و البته رویارویی با فرصتی طلایی این سریال دراماتیک مفقود شدن و قتل خاشقچی در کنسولگری سعودی در خاک خود را تماشا کردند. برای ترک ها اینکه سعودی آنقدر در قلب استانبول برای خود قدرت و آزادی عمل قائل است که یک روزنامه نگار سعودی را جلب و تکه تکه کند ، ترسناک و البته خشمگین کننده بود. اما حس رضایت در کجا ریشه داشت؟ اردوغان در اقدامی حساب شده اطلاعاتی را که از روز نخست در اختیار داشت در فایل های متفاوت زمانی قرارداد و هر روز مقداری از این فایل ها را در اختیار رسانه ها قرار داد. بدین ترتیب اوج سبعیتی که سعودی در حق یک شهروند خود به جا آورده بود اندک اندک به افکار عمومی تزریق شد و هنوز افکار عمومی از شوک خبر شنیده شده درنیامده بود که جزئیاتی بیشتر و وحشتناک تر منتشر شد. در چنین شرایطی عربستان سعودی و شخص محمد بن سلمان به مدت دو هفته زیر بمباران اطلاعاتی ترک ها و فشار افکار عمومی و سیاستمداران کشورهای مختلف قرار گرفتند. بنابراین می توان گفت که هرچقدر پرونده خاشقجی به اهرم فشار و دردسری برای امریکا بدل شد همزمان فرصتی استراتژیک برای ترک ها بود. "

اختلاف های بی پایان ترکیه – عربستان

رابطه ترکیه و عربستان همواره رابطه ای پرفراز و فرود بوده که البته دو طرف تلاش کرده اند اختلاف های دو جانبه را چندان عیان نکنند. در چند سال اخیر هرچند که ظاهر رابطه ریاض – آنکارا آرام بوده اما در پشت پرده هر روز بر تعداد پرونده های مورد اختلاف بر روی میز افزوده شده است. حاکمیت هر دو کشور مخالف بشار اسد در سوریه بودند اما در جزئیات و اهداف چندان فاصله ای میان مواضع دو کشور بود که هیچ گاه نتوانستند اتحادی ولو مقطعی شکل بدهند. در مساله صلح فلسطین ، سعودی ها پشت پرده بده و بستان هایی با اسرائیل داشتند که بخش عمده انگیزه آنها مساله ایران ستیزی بود اما ترک ها و شخص اردوغان ترجیح دادند حضور خود در جبهه مقاومت علیه اسرائیل را حفظ کنند. در حصر قطر ، سعودی ها دست به جداسازی دوحه از شورای همکاری خلیج فارس زدند اما ترک ها قطری ها را در آغوش کشیدند و در همان نخستین ساعات آغاز حصر این کالاهای ترکیه ای بود که بازارها و انبارهای قطری ها را پر کرد. در پرونده توافق هسته ای ایران با جهان ، سعودی به تحریک دونالد ترامپ برای خروج از برجام پرداخت اما ترکیه با استقبال از توافق هسته ای بر حجم رابطه اقتصادی و تجاری با ایران افزود. در مواجهه با اخوان المسلمین نیز سعودی ها هرچه در چنته داشتند برای متوقف کردن فعالیت های اخوان در کشورهای متفاوت اسلامی به کار بستند اما ترک ها به حمایت خود از اخوان ادامه دادند.

اردوغان شعله را کم نکرد

هرچند سعودی ها فکر می کردند می‌توانند آنچه در ساختمان کنسولگری شان در استانبول رخ داده را از نگاه بین المللی دور نگاه دارند اما تیم ترکی که مسئولیت این پرونده را برعهده گرفته بود بلافاصله درخواست بازدید از داخل ساختمان را مطرح کرد و برخلاف پیش بینی های موجود از این مسیر عقب نشینی هم نکرد. واشنگتن تایمز در بخش هایی از گزارش خود می‌نویسد: "بخش هایی از اطلاعاتی که ترک ها درباره نحوه قتل خاشقچی به رسانه‌ها درز دادند دست امریکا برای عدم جدی تر شدن اتهام ها علیه سعودی را بست و در نتیجه این پرونده منجر به فصلی حیاتی در رابطه استراتژیک ریاض – واشنگتن شد.

 یک مقام سابق سیا درباره رفتار ترک ها در این پرونده به سی ان ان می‌گوید:" ترک ها به خوبی می‌دانند چه می‌کنند. آنها در حال سرخ کردن اندک اندک سعودی ها و شاید هم دولت دونالد ترامپ هستند. "

از قتل روزنامه نگار سعودی تا حبس روزنامه نگاران ترک

واشنگتن تایمز در بخش هایی از گزارش خود به نقل از تحلیل گران مسائل منطقه نگاهی تاریخی به رابطه ترکیه و عربستان انداخته و نوشته است:" رقابت و اختلاف های ترکیه و سعودی به اتفاق های این چندسال اخیر بازنمی گردد بلکه تاریخچه این رقابت به امپراطوری عثمانی و شکل گیری پادشاهی سعودی بازمی گردد. سعودی ها از اندیشه وهابیت در اسلام پیروی می کنند و اتاتورک نماینده اسلام مدرن و تعبیرهای سکولار از دین بوده است. هرچند که بسیاری اردوغان را رهبری اسلامی و پیشرو در حوزه ورود دین به سیاست می شناسند اما اسلام سیاسی که وی در ترکیه تبلیغ می کند با آنچه سعودی ها در شبه جزیره اجرا می‌کنند، بسیار متفاوت است. "

درحالی که دولت ترکیه می گوید پرونده خاشقچی را تا مشخص شدن تمامی ابعاد پیگیری می کند ، نگاه ها به سمت سابقه نه چندان درخشان ترکیه در حوزه رسانه معطوف شده است. گزارشگران بدون مرز در گزارش های متعدد خود ترکیه در دوره اردوغان را بزرگ ترین زندان خبرنگاران خوانده است. جایگاه ترکیه از نمودار آزادی رسانه ای جهانی در چندسال اخیر چند پله سقوط کرده است. این کشور در حال حاضر جایگاه 157 ام را به خود اختصاص داده که البته هنوز 12 پله بالاتر از عربستان سعودی است که در میان 180 کشور جایگاه 169ام را دارد.

اردوغان به دنبال تنبیه سعودی نه تخریب رابطه است  

واشنگتن تایمز در بخش های دیگری از گزارشش نوشته که آنچه در این پرونده برای ترکیه بسیار سنگین بوده زیرپاگذاشته شدن تمامیت ارضی و انجام قتل توسط یک دولت در خاک کشوری دیگری است. یک تحلیل گر نزدیک به اردوغان در این باره می گوید: ترکیه به دنبال رابطه حسنه با عربستان سعودی است اما این بدان معنا نیست که ترکیه به سعودی اجازه زیرپاگذاشته شدن امنیت خود را می دهد و یا دربرابر قتل یک انسان در خاک ترکیه در روز روشن سکوت می کند.

هرچند که اردوغان به خوبی از عهده سیاست تمرکز فشار بین المللی بر سعودی برآمده اما از لابه لای خطوط سیاست گذاری های ترکیه در دو هفته اخیر می توان متوجه شد که ترکها جانب احتیاط را هم رعایت کرده اند تا رابطه سیاسی و اقتصادی با ریاض را کاملا تخریب نکرده و با به نقطه غیرقابل بازگشت نرسانند. شاید به همین دلیل است که ترک ها در دو هفته اخیر همزمان که سعودی را برای پاسخگویی تحت فشار قرار داده اند اما موضع گیری رسمی علیه ریاض از سوی اردوغان یا دیگر چهره های دولت وی صورت نگرفته تا تعبیر دشمنی دولت ترکیه با خاندان سعودی از سوی عربستان استفاده نشود.

آش داغی که اردوغان برای ترامپ و ولیعهد سعودی پخت

سی ان بی سی نیز در نوشتاری به تحلیل پاسخ این سوال پرداخته که چگونه مرگ خاشقجی به نفع ترکیه تمام خواهد شد؟ در بخش هایی از این گزارش تاکید شده که مرگ خاشقجی می تواند معادله های سیاسی در منطقه را تغییر دهد و حتی به خانه تکانی در خانواده سلطنتی سعودی منتهی شود. نویسنده این مطلب تاکید می کند که بازیگر نقش اول این صحنه از زمانی که خاشقجی وارد کنسولگری شد و دیگر خارج نشد ، رئیس جمهور ترکیه بوده که توانایی خود در مدیریت صحیح بحران را نشان داد و جزئیات را از نظر زمانی هنگامی منتشر کرد که بتواند نقش بنزین بر آتش فشارها بر سعودی را بازی کند. هرچند که اردوغان ترجیح می داد اصولا چنین اتفاق پرحاشیه ای در خاک کشورش رخ ندهد اما نشان داد که توانای بالایی در مدیریت شرایط سخت دارد. در بخش هایی از این گزارش گفته شده که میوه اصلی تلاش های اردوغان در دو هفته گذشته زمانی چیده شد که عربستان سعودی اعلام کرد 5 مقام ارشد دولتی را برکنار و 18 نفر را در رابطه با قتل قاشخچی بازداشت کرده است. این اقدام سعودی یک چرخش مهم در سیاست انکاری بود که ریاض از ابتدا ماجرای مفقود شدن روزنامه نگار سعودی در پیش گرفته و ادعا می کرد از سرنوشت او خبر ندارد.

سی ان بی سی در ادامه نوشته است: جزئیات نهفته در ماجرای قتل خاشقچی که اندک اندک در حال افشا شدن است می تواند  ابعاد بسیار زیادی داشته باشد. از خانه تکانی در خاندان سعودی تا شکل دهی جدید به اوضاع امنیت منطقه ای و حتی انتخابات میان دوره ای آمریکا. برخی از مقام های ارشد دولت ترامپ به صراحت می گویند که پرونده خاشقچی مهم ترین و بزرگ ترین چالش سیاست خارجی است که در یک سال و نیم گذشته با آن روبه رو شده اند. همزمان باید دید که اروپا و امریکا از این پس چه رابطه ای با عربستان سعودی خواهند داشت.

فایل صوتی ، گنج ارزشمندی در اختیار اردوغان

تحلیل گران می گویند که پاسخ سریع رئیس جمهور ترکیه به این اتفاق ریشه در سه مساله داشته است : رقابت های منطقه ای ، انگیزه های مذهبی و اهداف دیپلماتیک. اردوغان که از جسارت سعودی برای ارتکاب قتل در خاک ترکیه عصبانی بود در اظهارات خود قاشخچی را برادر خود خواند که از دوستان قدیمی جریان اخوان المسلمین بوده است. سعودی اخوان المسلمین را دشمن شماره یک خود می داند. همزمان اردوغان از این فرصت برای تضعیف محمد بن سلمان استفاده کرد و البته به شکل غیرمستقیم کاری کرد که چهره دونالد ترامپ در سطح بین المللی مخدوش تر از قبل شود. باید توجه داشت که اختلاف ها میان واشنگتن و آنکارا از زمان حضور ترامپ در کاخ سفید بیشتر شده است. هرچند که قتل روزنامه نگار سعودی در خاک ترکیه و آزادی کشیش آمریکایی از ترکیه را می توان یک همزمانی تصادفی خواند اما ترک ها امیدوار بودند که بتوانند با استفاده از جزئیات قتل خاشقچی ، میان ریاض و واشنگتن فاصله انداخته و شاید رابطه خود با امریکایی ها را چندپله بالاتر ببرند. تیمی که اردوغان برای پیگیری پرونده روزنامه نگار سعودی چیده بود اطلاعات را در اختیار واشنگتن پست ، نیویورک تایمز و روزنامه ترک زبان دیلی صباح قرار دادند و نکته های جذاب در جزئیات دقیقی بود که ترک ها لحظه به لحظه منتشر کردند. درحالی که همه در جستجوی فایل صوتی هستند که گفته می شود لحظه به لحظه شکنجه ،قتل و مثله کردن جمال خاشقچی را در خود جا داده ، سوال اینجاست که چرا هنوز این فایل صوتی منتشر نشده است ؟ پاسخ ساده است : اردوغان هنوز این فایل صوتی را به مثابه یک گنج ارزشمند نگاه داشته تا بتواند با آن امتیازهای بیشتری بگیرد. اردوغان به خوبی می داند چه کسی فرمان قتل را صادر کرده اما هنوز انگشت اتهام خود را به هیچ سمتی نشانه نرفته است.

این رسانه امریکایی در بخش های پایانی گزارش نوشته : هیچ کس نمی داند که پایان این داستان چیست و چه سرنوشتی در انتظار اردوغان ، محمد بن سلمان و دونالد ترامپ است اما انچه که می توان پیش بینی کرد این است که هنوز هم جزئیاتی مانده که رئیس جمهور ترکیه فاش نکرده و آنها را در دقایق آخر خرج خواهد کرد. اردوغان فایل صوتی یا حتی تصویری در اختیار دارد که می تواند حتی آخرین روایت سعودی ها مبنی براینکه قتل خاشقچی کار عوامل خودسر بوده را زیر سوال ببرد.

اردوغان منتظر سقوط کدام مسئول سعودی است؟

هرچند که هیچ کس نمی داند هدف نهایی اردوغان در این پرونده چه کسی است اما رئیس جمهور ترکیه اعلام کرده که قرار است روز سه شنبه ( امروز ) اظهاراتی درباره پرونده خاشقچی داشته باشد. اعلام سخنرانی درباره یک موضوع 48 ساعت پیش از آن نشان می د هد که اردوغان با این اعلام تاریخ زمانی قصد داشته به نوعی ضرب الاجل برای عربستان سعودی تعیین کند. در این بازه 48 ساعته سعودی ها یا باید تکه های جسد خاشقچی و یا محل دفن وی را اعلام کنند و یا چهره ای قدرتمند از کسانی که تاکنون قربانی این حماقت محمد بن سلمان شده اند ، از کار برکنار شوند. در شرایطی که محمد بن سلمان در مرحله نخست اخراج ها چهره ای چون مسعود قحطانی را که به نوعی دست راست وی بود قربانی کرد در گام بعدی قربانی شدن چه کسی جز ولیعهد می تواند رئیس جمهور ترکیه را قانع کند؟

در بعد دیپلماتیک و سیاست منطقه ای ، اردوغان به هیچ وجه به دنبال تنش با عربستان سعودی نیست چرا که این کار را نه از بعد سیاسی و نه اقتصادی سودمند نمی داند. برخی از تحلیل گران می گویند با نگاه کردن به نیمه پرلیوان در ماجرای سعودی و ترکیه ادعا می کنند که به زودی باید شاهد سرمایه گذاری های وسیع سعودی در ترکیه باشیم.

پرونده ای که برای اردوغان حیثیتی شد

الجزیره قطر در نگاهی به بازی اطلاعاتی ترکیه در پرونده خاشقچی تاکید می کند که یکی از دلایل عدم انتشار فایل صوتی که گفته می شود مشخص می کند چه کسی دستور قتل خاشقچی را داده این است که ترکیه با انتشار این فایل به نوعی اعتراف می کند که در ساختمان کنسولگری عربستان در استانبول شنود داشته و این مساله می تواند رابطه آنکارا و ریاض را دستخوش تحولات ناخوشایندی کند.  یک دیپلمات سابق امریکایی در این باره به الجزیره می گوید: چشم ترکیه برای انتشار فایل صوتی به چشم دونالد ترامپ است . اگر ترامپ هم بخواهد تمام جزئیات ماجرای قاشخچی را مشخص کند به ترک ها برای انتشار فایل صوتی چراغ سبز نشان خواهد داد .

با این وجود برخی دیگر از تحلیل گران در گفت و گو با الجزیره می گویند که اردوغان تا پایان ماجرا و اعلام نام فردی که دستور قتال خاشقچی را در خاک ترکیه صادر کرده پیش خواهد رفت چرا که ترکیه از منظر اقتصادی روزهای سختی را پشت سر می گذارد و اردوغان نمی تواند بپذیرد توریست ها ترکیه را مکان ناامنی بدانند که نیروهای یک کشور خارجی می توانند در قلب آن یعنی استانبول یک نفر را مثله کرده و جسدش را پخش کنند.

عبدالقدیر سلوی، روزنامه‌نگار مشهور ترکیه که یادداشت‌هایش در روزنامه حریت به عنوان روایتی از پشت‌پرده تفکر دولت اردوغان ارزیابی می‌شود در گفتگو با ینی‌شفق می‌گوید: «تا زمانی که ولیعهد عربستان سعودی مجازات نشود و از مقامش برکنار نشود نمی‌توان این پرونده را بست.  نمی‌توان نیم قرن پیش رو را در کنار عربستانی زندگی کرد که ولیعهدش تا این اندازه با ترکیه دشمن است.»

الجزیره در بخش های دیگری از این گزارش می نویسد که ترکیه فرصت پیدا کرده با محمد بن سلمان به دلیل اختلاف هایی که بر سر پرونده های قطر و ایران دارند ، تصفیه حساب کند. همزمان ترکیه فکر می کند می تواند از بستر به وجود آمده برای بهبود رابطه با واشنگتن استفاده کند.