از پیروزی احزاب شیعی تا دوری از وابستگی به ایران

محمدعلی هژبری،عضو هئیت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: اولین انتخابات سراسری عراق بعد از شکست داعش و چهارمین انتخابات بعد از صدام حسین، روز ۱۲ می (۲۲ اردیبهشت) برگزار شد. این دوره از انتخابات، از حساسیت زیادی برای عراقی ها و حتی کشورهای منطقه، برخوردار بود. حساسیت از این جهت که این انتخابات در حالی انجام شد که شکست تقریبا قطعی داعش اعلام شده و این کشور پروژه شکست خورده "استقلال کردستان عراق" و "بحران ۲۰۱۷ کرکوک" را پشت سر گذاشته است. بی شک این حوادث در تحولات اخیر عراق، فضای گفتمانی و سیاسی و همچنین کمیت و کیفیت بازیگران فعال در انتخابات ۱۲ مه، تاثیرگذار بوده است.

در این دوره از انتخابات، شاهد کاهش مشارکت سیاسی مردم عراق، نسبت به اولین انتخابات بعد از حمله امریکا به این کشور بودیم. در انتخابات سال ۲۰۰۵، هشتاد درصد حائزان شرایط، در انتخابات شرکت داشتند، اما در این دوره، مشارکت سیاسی مردم حدود ۴۴ درصد اعلام شد. بی شک تحولات ۱۳ ساله ی اخیر عراق، در کاهش انگیزه مردم برای شرکت در تعیین سرنوشت سیاسی و اقتصادی خودشان، تاثیر داشته است. فساد سیاسی و اقتصادی در عراق، دلزدگی مردم از سیاسیون و مسئولین تکراری و عدم چرخش نخبگان، تحریم انتخابات از سوی برخی جریانهای سیاسی و همچنین برداشتن الزام شرعی برای شرکت در انتخابات از سوی مراجع دینی همچون آیت الله سیستانی را می توان از علل عدم اقبال گسترده مردم برای شرکت در این دوره از انتخابات برشمرد. البته مشارکت اقلیم کردستان، بالاتر از متوسط مشارکت کشوری بوده است. بی شک احزاب کُردی که نتوانستند در میدان رفراندوم و استقلال به نتیجه برسند، عزم خود را جزم کردند تا با کسب کُرسی های بیشتر در پارلمان عراق، ابزارهای قوی تری برای جلب نظر پایتخت و جذب بودجه مناسب اقلیم، در اختیار داشته باشند. مشارکت سیاسی مردم اقلیم کردستان حدود ۵۵ درصد و در برخی از استانها همانند اربیل (۶۵ درصد) و زاخو، خلیفان، دهوک بالای ۷۰ درصد بوده است.

در این میان شاهد استقبال بسیار کم و معنادارِ حوزه انتخابیه کرکوک بودیم.با توجه به تحریم انتخابات در کرکوک از سوی حزب دموکرات کردستان، فقط ۲۴ درصد مردم این استان، مشارکت داشته اند. از طرفی، موضوع رفراندوم سپتامبر ۲۰۱۷ و متعاقب آن بحران کرکوک که باعث تفرقه و اختلاف بیشتر احزاب کردی شده بود، خود را در ناتوانی در تشکیل ائتلافها، درگیری های چند روز اخیر و اعتراض به نتیجه انتخابات نشان داد. از این رو برخی از نیروهای ساسی کُرد، به سایر جریان های سیاسی همچون ائتلاف "النصر حیدرالعبادی" پیوسته و چهره ی شاخصی همچون آلا طالبانی، رئیس سابق فراکسیون پارلمانی کُردها، از بغداد و با لیست "تحالف بغداد (پیمان بغداد به ریاست محمود المشهدانی رئیس پیشین مجلس و حزب حل)"، در انتخابات شرکت کرده بود.

همانطور که گفته شد، در این دوره از انتخابات، شاهد کاهش شدید قدرت احزاب کُردی بودیم. در انتخابات این دوره، دیگر جریان کُردی عراق، اهرم های فشارِ دوره قبل را در اختیار ندارد. همانطور که قبلا در مقاله ای عنوان کرده بودم، "تهدید به همه پرسی و جدایی از عراق" همچون تیری بود که تا زمانی که شلیک نشده بود، خاصیت تهدید کُنندگی داشت. دیگر اسلحه ی جریان کُردی عراق، فِشنگی ندارد و تیری که شلیک شد، دیگر برنمی گردد.

از طرفی دیگر ابزارهای اعمال قدرت همچون "مناطق مورد مناقشه " و "استقلال در صادرات نفت و ثروت حاصل از آن" دیگر وجود ندارد. از این رو در ماه گذشته، شاهد تصویب بودجه عراق با هماهنگی احزاب شیعی و سُنی، بدون لحاظ رضایت جریان کُردی، بودیم.

دومین نشانه و تحول که منبعث از تحولات سال های گذشته این کشور است، ظهور و بروز بیش از پیش جریان "حشدالشعبی" و تلاش انها برای کسب قدرت سیاسی است. نیروهای شبه نظامی و بسیج مردمی عراق که در مبارزه با داعش، در کنار ارتش عراق، شرکت داشتند، در۲۶ نوامبر۲۰۱۶با رای قاطع پارلمان عراق، به عنوان یک ارگان نظامی همانند ارتش این کشور، رسمیت یافتند.لذا در تلاش هستند که به بازوی سیاسی هم مجهز شوند. باوجود فشار کشورهای غربی خاصه امریکا و حتی برخی از جریانهای سیاسی عراق، همچون "جریان صدر" برای تضعیف و حتی خلع سلاح حشدالشعبی، شاهد پیشرفت روز افزون این جریان در ساحت سیاسی عراق هستیم. با وجود تمام کارشکنی ها و حتی مخالفت صریح نخست وزیر حیدرالعبادی با حضور این گروه در سیاست عراق، "ائتلاف فتح "متشکل از سازمان بدر، مجلس اعلا، جریان نجبا و حزب الله عراق و به ریاست هادی العامری، در کنار سایر جریانهای شیعی همچون ائتلاف "دولت قانون نوری المالکی" و "ائتلاف النصر حیدرالعبادی"،"سائرون سید مقتدی صدر"و جریان "تیار الحکمه حکمت ملی به سرپرستی عمار حکیم"، در این انتخابات شرکت کردند. در رابطه با جریانهای شیعی چندنکته وجود دارد:

• اول اینکه با توجه به سلائق فکری و سیاسی متفاوت نیروها، ائتلافِ همه جریانهای شیعه عراق بسیار دشوار است .همچنانکه در دوره رقابت و تبلیغات انتخاباتی اتفاق نیفتاد.
•  دوم اینکه ائتلاف النصر حیدرالعبادی، فقط مختص شیعیان نبوده و بنا به روش اعتدال گونه العبادی، افراد و احزاب سنی و کُردی از مذهبیون گرفته تا ملی گرایان و سکولار و لیبرال هم در آن شرکت دارند.
•  سوم، جریان مقتدی صدر به همان اندازه که به حیدرالعبادی نزدیک به همان اندازه از نوری المالکی و هادی العامری متنفر است. از این رو شاهد رایزنی مقتدی صدر با حیدر العبادی برای تشکیلِ دولت آینده هستیم.
• چهارم، طی سال های گذشته، شاهد تغییر در گفتمان جریانهای شیعی عراق بودیم.مقتدی صدر باوجود سابقه درخشان در مبارزه با امریکا و حضور نظامی ان در کشورش، در این سالها به محور ریاض نزدیکتر و از ایران دورتر شده است. از این رو، جشن پیروزی سایرون همراه با شعار علیه ایران و شخص نوری المالکی بود.

از طرفی برای اولین بار در تاریخ انتخابات عراق، شاهد ائتلاف شیعیان با کمونیست ها بودیم که این مهم، توسط مقتدی صدر و در ائتلاف "سائرون/ به معنای پیش روندگان)، اتفاق افتاد. از طرف دیگر سال گذشته میلادی، شاهد خروج عمار حکیم از مجلس اعلای اسلامی عراق و تاسیس جریان حکمت ملی بودیم. حتی در این قضیه، سفر آیت الله شاهرودی، اولین دبیرکل مجلس اعلای انقلاب به این کشور برای ممانعت از این امر، بی نتیجه ماند. چهارم؛ با توجه به پیروزی تقریبی جریانهای شیعه در این کشور و با توجه به اینکه، هیچ گروهی اکثریت مطلقی بدست نیاورده است، اولویت تهران، حمایت از جریان الفتح و دولت قانون و جریان حکمت و تلاش برای هماهنگی و ائتلاف این سه جریان برای تشکیل دولت آینده خواهد بود.

در نزدیکی حشد الشعبی به ایران، این جمله بس است که رحیم الدُّراجی، نامزد ائتلاف فتح، عنوان کرد: "اگر هادی العامری به نخست وزیری برسد، روابط ایران و عراق در چارچوب فدراسیون خواهد بود و همه رزمندگانی که در جنگ عراق و ایران، علیه ایران شرکت نکرده اند، در دولت حضور خواهند یافت."

علی رغم اینکه، از جریانهای منتسب به عربستان سعودی، یعنی "ائتلاف الوطنیه" ایاد علاوی، شیعه ضد ایرانیِ لیبرال و معاون سابق رئیس جمهور  و یا ائتلاف "القرار" به سرپرستی اسامه النجیفی، رئیس سابق پارلمان عراق، و سایر احزاب سنی، درخششی نداشتند، پیروزی سائرون مقتدی صدر، ریاض را خوشحال می کند.

به همین شاهد سفر "برت مک گورک"، نماینده ویژه امریکا در ائتلاف بین المللی، به عراق برای بررسی نتیجه انتخابات بودیم. امریکا هم سعی می کند، دولتی متشکل از حیدر العبادی و مقتدی صدر ترتیب دهد. دولتی که "کاهش نفوذ ایران" و "میل به غرب و عربستان سعودی" و "روی کار آمدن تکنوکراتها و ملی گرایان" را سرلوحه ی کار خود قرار دهد.

لذا تهران سعی خواهد کرد، اولویت دوم خود را بر پیروزی شخصِ حیدرالعبادی متمرکز کند.

برخی از احزاب سنی عراق که قبل از شروع انتخابات، با انتشار شایعه احتمال تخلف و تقلب و عدم اعتماد به رای گیری الکترونیکی، بذرِ ناامیدی در مورد آینده سیاسی کشور در دل مردم می کاشتند، نتیجه انتخابات را نپذیرفته و در کمال تحیّر، ایاد علاوی خواستار شمارش دستی آرا و بعدها خواستار لغو نتایج و برگزاری مجدد انتخابات شد.

ایاد علاوی بارها در این انتخابات از ضرورت مناسبات استراتژیک با عربستان و ضدیت با ایران، سخن گفت.

خالد الملا، یکی از نامزدهای انتخاباتی الوطنیه (حزب ایاد علاوی)،با انتخاب کد انتخاباتی ۱۰۶، عنوان کرد: "کد ۱۰۶ را به این خاطر انتخاب کرده ام، چون یادآورِ توپهای ۱۰۶ میلیمتری است که در جنگ عراق و ایران و علیه مواضع ایران استفاده می شد و بسیار تاثیرگذار بود."

از احزاب کُردی، "حزب دموکرات کردستان" و "اتحادیه میهنی" به سرپرستی کوسرت رسول معاون سابق مرحوم طالبانی و "گوران ( تغییر)" و "ائتلاف عدالت و دموکراسی" به ریاست برهم صالح و "حزب میهن" یوسف محمد، رئیس سابق پارلمان کردستان و "اتحاد اسلامی کردستان" به رهبری صلاح الدین بهاءالدین و چندین حزب کوچک در این انتخابات حضور داشتند.

دو نکته در این رابطه مهم به نظر می رسد.

• اول اینکه بر خلاف دوره های قبلی، احزاب به جغرافیای سنتی خود اکتفا نکردند. تبلیغات ائتلاف النصر در اقلیم کردستان دیده می شد و احزاب کردی هم، تبلیغات خود را فقط به اقلیم، محدود نکردند.
•  دوم اینکه، در این دوره، از سه حزب بزرگ کُردی، دو حزب حزب گوران و اتحاد میهنی، بخاطر مرگ مصطفی نوشیروان و طالبانی، از نعمت رهبری کاریزماتیک محروم بودند. حزب دموکرات بارزانی که در انتخابات سال ۲۰۱۴، بیست و پنج کرسی پارلمان عراق را بدست آورده بود، در این دوره هم به همین رای اکتفا کرد. اما حزب اتحاد میهنی با کسب ۱۵ کرسی، ۶ کرسی دوره قبل را از دست داد. طبق معمول، و چنان چه آرا نشان داد،  سلیمانیه از آنِ گروه مرحوم طالبانی و اربیل از آن بارزانی بود.

به نظر بسیاری از تحلیلگران،این انتخابات، سنگ محک برای احزاب کُرد برای انتخابات اقلیم کردستان بود.انتخابات پارلمانی اقلیم کردستان و انتخاب رهبر ان، ۳۰ سپتامبر( ۸ مهر۹۷) برگزار خواهد شد.انچه مسلم است، این امادگی وجود ندارد و متاسفانه در این انتخابات، شاهد تشتت، تفرقه و نزاع گروه های کُردی بودیم. حال، باتوجه به اینکه، هر یک از لیست های پیروز برای تشکیل دولت جدید، نیازمند ۱۶۵ کرسی پارلمان است و هیچ از ائتلافها، اکثریت مطلق را بدست نیاورده است. بنابراین ائتلاف با لیست های دیگر ضرورت می یابد. کسب اکثریت نسبی کرسی ها از سوی سائرون هم، لاجرم، به نخست وزیری مقتدی صدر نمی انجامد. ممکن است اتفاقات انتخابات سال های  ۲۰۱۰ و ۲۰۱۴ رقم بخورد و نخست وزیر از ائتلاف دیگر که ارای کمتری دارد، انتخاب شود. اکثر جریان های سیاسی عراقی از یک ائتلاف و شخصیت معتدل و میانه رو برای تصدی منصب نخست وزیری حمایت می کنند. بنابراین با توجه به کارنامه نسبتاً خوب عبادی، در مبارزه با تروریسم و موازنه در روابط با کشورهای منطقه همچون ایران، عربستان و ترکیه و همچنین ارتباط مناسب با امریکا و کشورهای غربی،  احتمال انتصاب او برای نخست وزیری، دور از ذهن نیست. مقتدی صدر در توئیتی، نزدیکی قرابت فکری و سیاسی خود به سه جریان النصر عبادی، الوطنیه ایاد علاوی و دموکرات بارزانی را اعلام کرد.چهار جریانی که با شعار مبارزه با فساد و دخالت های خارجی در امور داخلی عراق، در انتخابات حاضر شد. و شرکت ندادن سه جریان دیگرِ الفتح هادی العامری، القانون نوری المالکی و اتحادمیهنی که جمعا ۹۰ کرسی پارلمان را بدست اورده اند، در این ائتلاف،معنای ایده انها(عدم وابستگی به ایران) را مشخص می کند. طبق رویه سیاسی بعد از حمله امریکا به عراق، رئیس جمهور از کُردها انتخاب خواهد شد و احتمال دارد، جریان کُردی ، باز بر ریاست فواد معصوم به توافق برسند. رئیس پارلمان هم از احزاب سنی خواهد بود.در این مورد هم احتمال دارد، گروه مقتدی صدر بر ریاستِ ایاد علاوی به جای سلیم جبوری رییس فعلی پارلمان که او هم با حزب " تجمع الوطن للاصلاح" در ائتلاف علاوی بود، اصرار کند. حال باید منتظر بود تا دید، ایا نتیجه ی رایزنی ها، با انتخاب رئیس مجلس، نخست وزیر و رئیس جمهور، به تناسب کرسیهای کسب شده خواهد بود یا تعداد کرسی ها، انچنان تاثیرگذار نخواهد بود؟