نقش‌ روسیه در منازعات اخیر درباره برجام

نویسنده: نعمت الله ایزدی، سفیر پیشین ایران در روسیه

دیپلماسی ایرانی: 1_روسیه نقش زیادی در شکل گیری برجام داشته است. انگیزه های این کشور برای شکل گیری برجام و یا هر توافق صلح آمیزی که می توانست جلو ترکتازی های آمریکا در منطقه و بخصوص در قبال ایران را بگیرد کم نبوده است. روسیه تنها کشوری است که طی سال های اخیر با ایران قرارداد رسمی و قانونی برای همکاری هسته ای داشته و دارد و طبعاً حضور این کشور در فعالیت های هسته ایران امتیازی بود که دیگر کشورهای عضو دائم شورای امنیت و آلمان که در این زمینه همکار این کشورها بود از آن بی بهره بودند. این همکاری روسیه با ایران تنها در شرایط وجود آرامش در قبال دیگر فعالیت های هسته ای ایران می توانست به سرانجام مطلوب برسد. از سوی دیگر اگر روسیه تنها می خواست به همکاری با چین در کشورهای پنج بعلاوه یک متکی باشد برای موفقیتش بعنوان یک نقش آفرین اصلی کافی نبود بنابراین سعی کرد با پذیرش نقش های میانجیگرانه بین ایران و چهار کشور غربی نقش بیشتری برای خود دست و پا کند.

2_فضای بعد از برجام برای کشورهای امضاکننده این توافق برای پیشبرد اهداف سیاسی و مهمتر از آن اقتصادی یکسان نبود. اگر به سابقه روابط اقتصادی این کشورها با ایران در شرایط قبل از اوج گیری تنش های هسته ای مراجعه کنیم در می یابیم که جایگاه روسیه بجز در پاره ای همکاری های دفاعی آنچنان برجسته نبوده است. شرایط پس از برجام می توانست جایگاه این کشورها را کم و بیش به شرایط اولیه برای همکاری های اقتصادی با ایران برگرداند که ماحصل آن نوعی عقب ماندگی برای روابط ایران و روسیه در قبال همکاری های اقتصادی بود. این شرایط روسیه را واداشت تا با طرح پاره ای زمینه های همکاری های اقتصادی و البته بیشتر سیاسی به جبران مافات بپردازد که البته بخصوص در زمینه های سیاسی تا حدودی موفق هم بود. شرایط منطقه هم البته به روسیه کمک کرد تا این همکاری ها شکل گسترده و البته جدی تری هم به خود بگیرد که می توان گفت اوج آن همکاری های ایران و روسیه در قبال تحولات سوریه بوده که هنوز هم ادامه داشته و انتظار می رود همچنان ادامه هم داشته باشد.

3_بنظر می رسد روسیه از شرایط و نقش قابل توجهش در شکل گیری برجام و کاهش تنش در روابط سیاسی ایران با غرب نه فقط در پیشبرد روابطش با ایران بلکه در جلوگیری از عمیق تر شدن تنش های موجود در روابطش با کشورهای غربی و بخصوص اروپائیان نیز بهره های مناسب برد. تنش هایی که در روابط روسیه با غرب در قبال تحولات کریمه و روابط روسیه و اوکراین بوجود آمده بود ظرفیت گسترش و تأثیرگذاری زیادی در روابط روسیه و غرب داشت. طبعاً یکی از موضوعاتی که نقش برجسته در کاهش این تنش ها داشت همکاری های روسیه با کشورهای دیگر پنج بعلاوه یک بود که عملاً تنش های روابط روسیه و غرب در قبال تحولات اوکراین و کریمه را بطور موقت هم که شده به تعویق انداخته و از اولویت انداخت. همینطور نقش تأثیرگذار روسیه بهمراه ایران در خصوص تحولات منطقه و بویژه سوریه که مورد نیاز کشورهای غربی هم بود جایگاه این کشور را به عنوان حلال مشکلات منطقه ای ارتقا بخشید.

روسیه البته قبلاً در قالب کشوری به نام اتحاد جماهیر شوروی نقش مشابهی را در خصوص جنگ ایران و عراق ایفا کرده بود و بنابراین با تجربه ای گرانبها پا به این عرصه گذاشت و باید اذعان هم کرد که در هر دو مورد توفیقات زیادی هم داشت. فراموش نکینم که اتحاد شوروی علیرغم نقش بسیار برجسته اش بعنوان یک کشور خارجی در جریان جنگ مذکور که البته گرایش بسیار زیادی هم به عراق داشت در پایان جنگ توانست اعتماد هر دو کشور ایران و عراق و البته بویژه ایران را بدست آورده و از منافع آن بهره های زیادی نیز ببرد. کافی است توجه کنیم که اتحاد شوروی بلافاصله بعد از پایان جنگ ایران و عراق توانست قراردادهای بسیار سودآوری را بخصوص در زمینه همکاری های دفاعی با ایران منعقد کند که البته هنوز هم کم و بیش ادامه دارد.

4_انتخاب ترامپ بعنوان رئیس جمهور آمریکا از ابتدای سال جاری میلادی و موضع گیری هایش در قبال ایران و بخصوص توافق هسته ای ایران با پنج بعلاوه یک می تواند یک بار دیگر حضور روسیه را در صحنه منازعات ایجاد شده در خصوص برجام برجسته تر کند. روسیه در جمع کشورهای پنج بعلاوه یک پیشرفته ترین و البته همه جانبه ترین روابط را با ایران دارد. این روابط ویژه بعلاوه آنچه که در منطقه می گذرد و ایران و روسیه در یک اتحاد نانوشته مواضع نسبتاً مشابهی را از خود بروز می دهند به روسیه این امکان را می دهد که از شرایط جدید ایجاد شده نیز کمال بهره برداری را بکند. البته ناگفته نماند که شرایط پس از برجام و توسعه نسبی که در روابط ایران با حداقل کشورهای فرانسه و آلمان ایجاد شده است می تواند این کشورها را به رقیبی جدید برای روسیه و در تعامل با ایران مبدل کند که البته به سرعت امتیازات روسیه در قبال روابطش با ایران را کاهش نخواهد داد چرا که کشور های غربی در خصوص روابط و تعاملشان با ایران ملاحظات آمریکا را هم بیشتر از روسیه دارند و از سوی دیگر بعنوان هم پیمانان با آمریکا آنگونه که حتی منافع ملی کشورهایشان هم ایجاب می کند نمی توانند عمل کنند. اما از آثار مثبت دراز مدت آن نمی توان به سادگی عبور کرد.

5_برای ایران البته مهمترین استراتژی این است که خود را از موازنه ایجاد شده بین خودش و کشورهای طرف برجام خارج نکند و حال که آمریکائیان با موضع گیری های رئیس جمهور کشورشان تا حدودی از حتی هم پیمانانشان در اروپا نیز فاصله گرفته و نوعی انزوای خودساخته را تحت تأثیر این موضع گیری ها برای خود به ارمغان آورده اند در جهت حفظ این تعادل بکوشند.

بعبارت دیگر قرار دادن تمامی تخم مرغ های سیاست ورزی ایران در شرایط جدید در یک سبد بخصوص و غافل شدن از ظرفیت های دیگر نه تنها بهره گیری از شرایط ایجاد شده را دشوار می کند بلکه می تواند باعث سوق دادن کشورهای ناراضی از مواضع اخیر آمریکا به سمت حتی خود آمریکا شود. حساسیت بیش از حد کشورهای غربی نسبت به روابط ایران و روسیه بخصوص در قبال مسائل منطقه ای و بین المللی قابل انکار نیست و لذا ایران نباید با نادیده گرفتن این واقعیت خود را از ظرفیت های ایجاد شده در مقابله با آمریکا محروم نماید.