زیرساخت‌های هوش مصنوعی اسرائیل در خدمت جنگ

دیپلماسی ایرانی: رژیم اسرائیل در شامگاه جمعه 23 خرداد(13 ژوئن)، اقدام به حمله نظامی به مراکز هسته ای و نظامی ایران و ترور برخی مقامات ارشد نظامی و دانشمندان هسته ای کشورمان در کنار خانواده هایشان نمود! حمله ای ترکیبی و پیچیده که در آن به جز استفاده از جنگنده‌های اف-۳۵، اف-۱۵ و اف-۱۶ ساخت آمریکا، از ریز پرنده‌ها و پهپادهای مجهز به هوش مصنوعی نیز به طور گسترده استفاده گردید. بر اساس اظهارات افسران اطلاعاتی رژیم، این فناوری به مقامات نظامی آنها کمک کرد تا حجم بزرگی از اطلاعات جمع‌آوری‌شده از داده‌های ماهواره‌ای، راداری و شبکه‌های اجتماعی را با سرعت تحلیل و بررسی و برای انجام عملیات در مکان‌های  هسته ای و نظامی ایران و علیه مقامات کشورمان برنامه ریزی کنند. 

در این جنگ همچنین، هوش مصنوعی در شناسایی آسیب‌پذیری‌های زیرساختی و نفوذ به سامانه‌های دیجیتال ایران مورد استفاده قرار گرفته است. گزارش‌ها حاکی از آن است که اسرائیل با بهره‌گیری از الگوریتم‌های پیشرفته، عملیات سایبری پیشرفته ای را نیز قبل از حمله نظامی به کشورمان اجرا کرده است. سیستم هوش مصنوعی «هابسورا» از دیگر سیستم‌های هوشمند مورد استفاده ارتش اسرائیل برای شناسایی سریع و خودکار اهداف بمباران خود بوده است. این سیستم که به طور گسترده در جنگ غزه مورد استفاده قرار گرفته، می‌تواند روزانه 100 هدف بمباران و ترور به مقامات نظامی پیشنهاد بدهد؛ این قابلیت به ارتش رژیم اسرائیل کمک کرده است تا یک پایگاه داده شامل 30 تا 40 هزار نفر را ایجاد کند و به تهیه لیست افراد مجاز برای ترور بپردازد. پس از طوفان الاقصی در 7 اکتبر 2023، الگوریتم‌ها و به‌روزرسانی‌های جدیدی برای گسترش زرادخانه هوش مصنوعی اسرائیل توسعه یافته‌اند. سیستم‌هایی مانند «لوندر» و"Where's Daddy?"  نیز در این زمینه به کار گرفته شده‌اند. «لوندر» بر اهداف انسانی تمرکز دارد و هزاران فرد مظنون به عملیات بر علیه اسرائیل را شناسایی می‌کند.

"Where's Daddy?" نیز افراد هدف‌گذاری شده را ردیابی می‌کند و زمانی که آنها وارد خانه‌های خود می‌شوند، سیگنالی به ارتش اسرائیل می‌فرستد تا نیروهای ویژه دستگیرشان کنند یا پهپادها آنها را ترور کنند. این الگوریتم‌ها با تحلیل همزمان داده‌ها از منابع مختلف اطلاعاتی، نظارتی و شناسایی مانند تصاویر ماهواره‌ای، فیلم‌های پهپادی و اطلاعات سیگنالی، به شناسایی اهداف بالقوه برای ارتش اسرائیل کمک می‌کنند.

بر این اساس، حمله تجاورکارانه اخیر اسرائیل به ایران در کنار زوایای مختلف سیاسی و حقوقی که داشت، از زاویه ای جدید نیز قابل تحلیل و ارزیابی است؛ جنبه‌های فناورانه! اینکه رژیم اسرائیل چگونه و طی چه مراحلی به چنین برتری فناورانه‌ای در عرصه نظامی دست یافته است؟ هر چند بر کسی پوشیده نیست که اسرائیل توانایی نظامی خود را تا حد زیادی مرهون حمایت‌های بی دریغ آمریکا و کشورهای پیشرفته غربی است، اما در عین حال به نظر می رسد به منظور ایجاد بازدارندگی مؤثر، لازم است نگاهی دقیق تر به برنامه های داخلی رژیم اسرائیل در حوزه نظامی و البته برنامه ملی هوش مصنوعی آن داشته باشیم. 

تاریخچه شروع برنامه‌های هوش مصنوعی در اسرائیل به دهه‌های 1980 و 1990 بازمی‌گردد، زمانی که این رژیم به دلیل نیازهای امنیتی و نظامی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته را آغاز کرد و به‌سرعت به یکی از پیشگامان توسعه هوش مصنوعی، به‌ویژه در حوزه‌های نظامی، سایبری و اطلاعاتی تبدیل شد.

واحد 8200 ارتش اسرائیل، که در جمع‌آوری اطلاعات و جنگ سایبری تخصص دارد، نقش کلیدی در توسعه اولیه فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی ایفا کرد. این واحد از دهه 2000 به بعد، با استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته و یادگیری ماشینی، ابزارهایی مانند سیستم‌های شناسایی اهداف و تحلیل داده‌های کلان را توسعه داد. در بخش غیرنظامی نیز، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی مانند دانشگاه عبری اورشلیم و تکنیون از اواخر قرن بیستم پروژه‌های مرتبط با هوش مصنوعی را پیش بردند.

در دهه 2010، با رشد استارتاپ‌های فناوری در اسرائیل، شرکت‌هایی مانند Mobileye برای فناوری خودران و Cortica برای پردازش تصویر ظهور کردند که هوش مصنوعی را در حوزه‌های مختلف گسترش دادند. حمایت دولت و بودجه‌های کلان برای تحقیق و توسعه، همراه با همکاری با صنایع نظامی، باعث شد اسرائیل به یکی از مراکز جهانی هوش مصنوعی تبدیل شود. 

در سال 2016، بنیامین نتانیاهو اعلام کرد: «همانطور که ما در زمینه امنیت سایبری به جایگاه رهبری جهانی رسید‌‌ه‌ایم، باید صنعت رباتیک و اتوماسیون را نیز پیش ببریم تا بتوانیم در خط مقدم این حوزه نیز قرار بگیریم». برای تحقق این هدف، از تابستان سال 2018، شورایی که توسط وی، منصوب شده بود، کار تدوین راهبرد ملی هوش مصنوعی اسرائیل را بر عهده گرفت.

این شورا در ژوئن 2019، حاصل فعالیت‌های خود را در قالب گزارشی به نخست وزیر این رژیم ارائه داد. در این گزارش که در اسرائیل تحت عنوان «گزارش ابتکارات»  از آن یاد می شود، هدف اصلی تبدیل اسرائیل به یکی از پنج کشور پیشرو در جهان طی 5 سال آینده معرفی شده بود. اهداف دیگر عبارت بودند از: اطمینان از انعطاف پذیری فناوری اسرائیل، تضمین قدرت دفاعی- فنی اسرائیل، ارتقای رشد اقتصادی و ارتقای رفاه اجتماعی.

بر این اساس همان گونه که مشخص است، پیشرفت فناوری هوش مصنوعی در اسرائیل نه تنها به عنوان ابزاری برای تقویت اقتصاد، بلکه به عنوان ابزاری برای ارتقای امنیت ملی اسرائیل تلقی می‌شود. در این راستا نویسندگان گزارش به صراحت به «مسابقه تسلیحاتی» هوش مصنوعی معاصر می‌پردازند و پیشنهاد می کنند که هوش مصنوعی باید به یک اولویت اساسی در اسرائیل تبدیل شود، زیرا هوش مصنوعی «زیرساخت همه زیرساخت‌ها» است و این امر به معنای دو چیز است: نخست اینکه، پیشروی در هوش مصنوعی اجازه رهبری در زمینه‌های فناوری آینده را می‌دهد. دوم، این تلاش ملی مستلزم همکاری بخش‌های مختلف در داخل دولت، ارتش و بخش خصوصی اسرائیل است.
البته این گزارش مورد توافق همه بخش‌های مختلف در اسرائیل نبود؛ چرا که به زعم برخی کارشناسان اسرائیلی، پیشنهادات آن نوعی موازی کاری با اقدامات «انجمن زیرساخت ملی برای تحقیق و توسعه» (TELEM) محسوب می شد که پیش از این فعالیت‌های فناورانه در رژیم را هدایت می کرد. 

از سوی دیگر، نتانیاهو که حامی اصلی این شورا بود، در دور بعدی انتخابات(2019) پیروز نشد و بدین ترتیب این گزارش مورد تایید نهایی دولت اسرائیل قرار نگرفت. برای غلبه بر این بن بست سیاسی و مخالفت‌هایی که گزارش ابتکار از داخل با آن مواجه بود، تلم((TELEMدر فوریه 2020 کمیته جدیدی را منصوب کرد که «نیاز به مداخله دولت» در تسریع توسعه هوش مصنوعی و علوم داده در اسرائیل را مورد بررسی قرار دهد. این کمیته نیز در گزارش خود تأکید کرد که اسرائیل باید به یک قدرت پیشرو در هوش مصنوعی و علم داده تبدیل شود و «هرجا که می‌تواند» نقش رهبری هوش مصنوعی را بر عهده بگیرد. برخی اهداف خاص این گزارش به شرح زیر است:

-  ایجاد شرایط برای تحقیقات علمی سطح بالا در هوش مصنوعی و علم داده؛

-  ایجاد یک اکوسیستم که توسعه و رقابت مداوم صنعت، دانشگاه و بخش عمومی اسرائیل در هوش مصنوعی و علم داده را ممکن می سازد؛ 

- حفظ این دانش در اسرائیل به منظور امکان درک بهتر و توسعه ابزارهای حیاتی برای بخش دفاعی؛ 

در نهایت، اسرائیل به طور رسمی موفق به رونمایی از یک استراتژی ملی هوش مصنوعی منسجم نشد؛ بلکه در سال 2020 یک «برنامه ملی» هوش مصنوعی  منتشر کرد که دارای فازبندی مشخص، بودجه‌بندی و دربرگیرندگی گسترده بخش‌های مختلف دولتی و خصوصی است و هدف اصلی آن، تضمین رهبری بلندمدت اسرائیل در حوزه هوش مصنوعی ذکر شده است. 

نکته قابل توجه این است که بیانیه‌ای که از سوی اداره برنامه ملی هوش مصنوعی اسرائیل منتشر شده، «اداره تحقیق و توسعه دفاعی وزارت دفاع»، را به عنوان یکی از اعضای اصلی مجمع تلم ذکر می کند؛ این امر نشان‌دهنده مشارکت مستقیم بخش نظامی در تدوین و اجرای برنامه هوش مصنوعی رژیم اسرائیل است. 

در نتیجه رژیم اسرائیل در حال حاضر از هوش مصنوعی در زمینه‌های مختلف نظامی مانند سیستم‌های هدف‌گیری و امنیت سایبری استفاده می‌کند. در ژانویه 2025، وزارت دفاع اسرائیل «اداره جدید هوش مصنوعی و خودمختاری» را ایجاد کرد که وظیفه رهبری تحقیق، توسعه و دستیابی به قابلیت‌های هوش مصنوعی و خودمختار برای تمام شاخه‌های ارتش اسرائیل را بر عهده دارد. این اداره جدید، با هدف افزایش برتری عملیاتی و بهینه‌سازی منابع، همکاری بین دانشگاه، ارتش و صنعت دفاعی را در یک چارچوب واحد تقویت می‌کند. این اقدامات نشان می‌دهد که اسرائیل به طور مداوم در حال توسعه و به‌روزرسانی قابلیت‌های هوش مصنوعی نظامی خود است تا سرعت و دقت عملیات‌های خود را افزایش دهد.

این رژیم همچنین در حال سرمایه‌گذاری قابل توجه در زیرساخت‌های هوش مصنوعی نظامی از جمله ساخت یک ابررایانه پیشرفته و سرمایه‌گذاری در محاسبات کوانتومی نیز هست. بخشی از سرمایه تحقیق و توسعه این فعالیتها توسط مؤسسه توسعه تجهیزات جنگی در وزارت جنگ تأمین می‌شود و این نشان‌دهنده رویکرد نظامی اسرائیل به هوش مصنوعی و محاسبات کوانتومی است. در کنار برنامه های فوق، برخی عوامل داخلی دیگر نیز در پیشرفت‌های چشمگیر رژیم اسرائیل در توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی دخیل بوده اند:

- اکوسیستم استارتاپی قوی: اسرائیل آنطور که مقامات آن ادعا می کنند به «ملت استارتاپ» معروف است و تعداد زیادی شرکت نوپا در حوزه هوش مصنوعی دارد. در سال ۲۰۲۵، بیش از ۷۰۰۰ استارتاپ و ۲۸۰ سرمایه‌گذار فعال، در این رژیم مشغول به فعالیت بوده اند(رتبه سوم بعد از آمریکا و انگلیس در سال 2025). این بخش سهم قابل توجهی در اقتصاد اسرائیل دارد و ۱۸ درصد تولید ناخالص داخلی و نیمی از صادرات این رژیم را شامل می‌شود. استارتاپ‌های اسرائیلی در سال ۲۰۲۴ موفق شدند ۸.۱ میلیارد دلار سرمایه جذب کنند. تمرکز اصلی این شرکت‌ها بر روی حوزه‌های پیشرفته‌ای مانند هوش مصنوعی، امنیت سایبری و فناوری‌های اقلیمی است. به خصوص در زمینه هوش مصنوعی، شاهد نرخ رشد ۱۷۳ درصدی هستیم که نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری و توسعه چشمگیر در این بخش است. 

- تحقیق و توسعه: اسرائیل درصد بالایی از تولید ناخالص داخلی خود (بیش از 6 درصد) را به بخش تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهد، که بالاترین میزان در جهان است. دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه عبری اورشلیم، موسسه فناوری تکنیون، و موسسه وایزمن(که توسط ایران مورد حمله موشکی قرار گرفت) از مراکز پیشرو در تحقیقات هوش مصنوعی هستند و بسیاری از فناوری‌های بومی رژیم از این مراکز نشأت می‌گیرند.

- نیروی انسانی متخصص: اسرائیل دارای جایگاهی مطلوب در زمینه ریاضیات و فیزیک است و به ازای هر ۱۰,۰۰۰ کارمند، ۱۴۰ دانشمند و تکنسین دارد که یکی از بالاترین نسبت‌ها در جهان است(این رقم در ایالات متحده ۸۵ نفر و در ژاپن ۸۳ نفر به ازای هر ۱۰,۰۰۰ کارمند است). هر چند با مهاجرت نخبگان بعد از طوفان الاقصی و حمله اسرائیل به غزه این شرایط در حال تغییر است. 

با وجود نقاط قوت فوق، درگیری اسرائیل در جنگهای متعدد از غزه و لبنان گرفته تا یمن و ایران، سبب شده است تا مقامات این رژیم نتوانند بودجه لازم را برای توسعه هوش مصنوعی اختصاص دهند و برنامه ملی تعریف شده در این حوزه را طبق فازهای تعریف شده پیش ببرند. همچنین اختلافات سیاسی موجود بر سر اجرای این برنامه و نبود یک استراتژی ملی بلندمدت و مورد اجماع برای هوش مصنوعی، باعث افت رتبه رژیم اسرائیل در رده‌بندی‌های بین‌المللی شده است. برای مثال، این رژیم بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴، در شاخص Tortoise از رتبه پنجم (از میان ۶۲ کشور) به رتبه نهم (از میان ۸۳ کشور) سقوط کرده و در رده‌بندی آکسفورد نیز از جایگاه بیستم به سی‌ام (از میان ۱۹۳ کشور) نزول کرده است. 

در مجموع، بهره‌گیری گسترده اسرائیل از هوش مصنوعی در جنگ‌های اخیر نشان می دهد که این فناوری دیگر صرفاً یک مفهوم آکادمیک نیست، بلکه به یک ابزار عملی و تغییر دهنده صحنه نبردها تبدیل شده است. هر نیروی نظامی که در آینده بخواهد در یک درگیری پیروز شود، باید سرمایه‌گذاری عظیمی در توسعه و به‌کارگیری هوش مصنوعی در ساختارهای خود داشته باشد. نادیده‌گرفتن این فناوری به معنای عقب‌ماندگی استراتژیک و افزایش آسیب‌پذیری خواهد بود.

البته اسرائیل با وجود توانمندی‌های چشمگیر در به‌کارگیری هوش مصنوعی در زمینه نظامی و داشتن اکوسیستمی پویا، با مشکلات جدی همچون فقدان استراتژی ملی هوش مصنوعی، عدم برخورداری از بودجه و منابع کافی و بالاگرفتن اختلافات سیاسی برای اجرای برنامه هوش مصنوعی مواجه است. همچنین افزایش نا امنی و بالا رفتن ریسک سرمایه گذاری در اسرائیل متأثر از حملات موشکی موفق جمهوری اسلامی ایران (در پاسخ به تجاوز اسرائیل) سبب مهاجرت نخبگان و فرار سرمایه ها از این رژیم می گردد و همه این موارد می تواند پاشنه آشیل اسرائیل برای یکه تازی بیشتر در حوزه هوش مصنوعی باشد.

منابع: 

ملایی، اعظم، و کافی، مجید. (2023). دیپلماسی هوش مصنوعی؛ چالش‌ها و راهبردهای جمهوری اسلامی ایران. تهران: مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
OECD Economic Surveys: Israel 2025, (April 2025), Volume 2025/7: https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2025/04/oecd-economic-surveys-israel-2025_18e45b04/d6dd02bc-en.pdf
https://startupgenome.com/report/gser2025/introduction
https://www.jpost.com/israel-news/article-828772