چالش‌های مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا
آیا توافق ممکن است؟
نویسنده: آرش رضایی
دیپلماسی ایرانی: مذاکرات هسته‌ای میان ایران و ایالات متحده در سال‌های اخیر به یکی از پیچیده‌ترین موضوعات دیپلماتیک در عرصه بین‌الملل تبدیل شده است. در حالی که حدود دو هفته است بحث‌هایی در جریان است که نشان می‌دهد چالش اصلی در این مذاکرات، شکل برنامه هسته‌ای ایران پس از دستیابی به یک توافق احتمالی است، هنوز هیچ‌یک از طرفین به‌صراحت از وجود مانع یا چالش در مذاکرات سخن نگفته‌اند. این سکوت، همراه با پیام‌های متناقض از سوی دولت ایالات متحده، پرسش‌های متعددی را درباره امکان دستیابی به توافق و ماهیت آن ایجاد کرده است.
چالش اصلی، غنی‌سازی و آینده برنامه هسته‌ای ایران
یکی از مهم‌ترین مسائل در مذاکرات هسته‌ای، سرنوشت برنامه غنی‌سازی اورانیوم ایران است. ایالات متحده، به‌ویژه در دوره دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، موضعی دوگانه اتخاذ کرده است. از یک سو، برخی مقامات مانند استیو ویتکاف پیشنهاد داده‌اند که آمریکا ممکن است با محدود کردن غنی‌سازی ایران به سطح ۳٫۶۷ درصد (مناسب برای سوخت هسته‌ای تجاری) و اعمال بازرسی‌های گسترده‌تر موافقت کند.
از سوی دیگر، مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، و خود ترامپ بر برچیدن کامل برنامه هسته‌ای ایران تأکید کرده‌اند، هدفی که اغلب تحلیلگران مستقل و مقامات ایرانی آن را «غیرواقع‌بینانه» می‌دانند.
ایران، به‌عنوان کشوری که نزدیک به دو دهه است ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم را توسعه داده، بر حفظ این توانایی به‌عنوان بخشی از حقوق خود تحت پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) اصرار دارد. از دیدگاه تهران، غنی‌سازی نه‌تنها نماد خودکفایی علمی و صنعتی است، بلکه بخشی از چرخه سوخت هسته‌ای غیرنظامی محسوب میشود.
با این حال، نگرانی‌های غرب، به‌ویژه ایالات متحده و اسرائیل، این است که این فناوری می‌تواند به‌صورت مخفیانه برای تولید مواد لازم برای سلاح هسته‌ای استفاده شود. اگر چه مقامات امریکایی تأکید می‌کنند که از منظر عدم اشاعه، ایده‌آل این است که ایران هیچ‌گونه ظرفیت غنی‌سازی نداشته باشد، اما واقعیت موجود این اجازه را نمی‌دهد. ایران سال‌هاست که تأسیسات غنی‌سازی مانند نطنز و کارگاه‌های تولید سانتریفیوژ را در اختیار دارد. بنابراین، انتظار برچیدن کامل این برنامه نه‌تنها غیرعملی است، بلکه می‌تواند مذاکرات را به بن‌بست بکشاند.
برجام: تجربه‌ای موفق یا توافقی ناکام؟
برجام (توافق هسته‌ای ۲۰۱۵) یکی از نقاط مرجع در مذاکرات کنونی است. این توافق، با اعمال محدودیت‌های سختگیرانه بر برنامه هسته‌ای ایران، زمان لازم برای تولید مواد کافی برای یک بمب هسته‌ای را به بیش از یک سال افزایش داد و بازرسی‌های گسترده‌ای را تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (AEA) برقرار کرد. برجام توافقی مؤثر بود، اما خروج یک‌جانبه دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ بدون ارائه جایگزین، شرایط را بدتر کرد.
پس از خروج آمریکا، ایران محدودیت‌های برجام را کنار گذاشت، ظرفیت غنی‌سازی خود را افزایش داد و دسترسی آژانس به سایت‌های هسته‌ای را کاهش داد. این تجربه نشان می‌دهد که هرگونه توافق جدید باید از درس‌های برجام بهره ببرد.
محدودیت‌های واقع‌بینانه، و شفافیت در فعالیت‌های هسته‌ای ایران از جمله عناصری هستند که می‌توانند اعتماد متقابل را تقویت کنند.
با این حال، اصرار بر خواسته‌های حداکثری، مانند برچیدن کامل برنامه هسته‌ای، می‌تواند به تکرار شکست‌های گذشته منجر شود.
پیام‌های متناقض و تأثیر آن بر مذاکرات
یکی از موانع اصلی در مسیر مذاکرات پیام‌های ضدونقیض دولت آمریکاست. در حالی که برخی مقامات از امکان مصالحه سخن می‌گویند، اظهارات تند مارکو روبیو و دونالد ترامپ درباره برچیدن برنامه هسته‌ای ایران، فضای مذاکرات را پیچیده‌تر کرده است. مذاکره کنندگان ایرانی این رویکرد را غیرسازنده می‌دانند و معتقد هستند که ایران هرگز با حذف کامل ظرفیت غنی‌سازی خود موافقت نخواهد کرد. آنان این پیام‌های متناقض را غیرمفید توصیف کرده‌اند. این تناقض‌ها نه‌تنها اعتماد بین طرفین را تضعیف می‌کند، بلکه می‌تواند به سوءتفاهم‌های دیپلماتیک منجر شود. به گفته برخی از مقامات ایرانی، اگر دولت آمریکا بر خواسته‌های غیرواقع‌بینانه اصرار ورزد، ممکن است ایران به خروج از NPT یا کاهش بیشتر همکاری با آژانس روی آورد، سناریویی که می‌تواند به تشدید تنش‌ها و حتی درگیری نظامی منجر شود.
سناریوهای احتمالی و پیامدها
در صورت تداوم بن‌بست در مذاکرات، چندین سناریو قابل تصور است:
اعمال مجدد تحریم‌های بین‌المللی: اگر آمریکا به مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت متوسل شود، تحریم‌های بین‌المللی می‌توانند بازگردند. این امر ممکن است ایران را به خروج از NPT یا کاهش دسترسی آژانس به سایت‌های هسته‌ای سوق دهد.
تشدید تنش‌های نظامی: نگرانی از پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران می‌تواند به اقدامات نظامی از سوی اسرائیل یا حتی ایالات متحده منجر شود. تحلیلگران مستقل هشدار می‌دهند که چنین حملاتی نه‌تنها زیرساخت‌های هسته‌ای ایران را به‌طور کامل نابود نمی‌کنند، بلکه می‌توانند عزم ایران برای حرکت به سمت سلاح هسته‌ای را تقویت کنند.
توافق محدود و واقع‌بینانه: در سناریوی خوش‌بینانه، طرفین می‌توانند به توافقی دست یابند که غنی‌سازی ایران را به سطح پایین (مانند ۳٫۶۷ درصد) محدود کند، بازرسی‌های سختگیرانه‌تری را اعمال کند، و شفافیت بیشتری در فعالیت‌های هسته‌ای ایران ایجاد کند.
توافق بهتر و واقع بینانه
اگرچه دستیابی به توافقی بهتر از برجام دشوار است، اما گزینه‌هایی برای بهبود شرایط وجود دارد: افزایش نظارت آژانس بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران، ایجاد استانداردهای مشترک در خاورمیانه، مانند ممنوعیت غنی‌سازی بالاتر از ۳٫۶۷ درصد یا بازفرآوری سوخت هسته‌ای. این رویکرد می‌تواند شامل کشورهایی مانند عربستان سعودی و حتی اسرائیل شود. پذیرش پروتکل الحاقی توسط ایران و سایر کشورهای منطقه می‌تواند استانداردهای بازرسی را ارتقا دهد.
تحلیلگران مستقل بر این باور هستند که دیپلماسی تنها راه‌حل پایدار است. هر دو طرف باید با انعطاف‌پذیری و عمل‌گرایی به مذاکرات ادامه دهند و از تکرار اشتباهات گذشته، مانند خروج از برجام، اجتناب کنند.
نقش عوامل خارجی
اسرائیل و کنگره آمریکا یکی از چالش‌های اصلی در مذاکرات، تأثیرگذاری بازیگران خارجی مانند اسرائیل است. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، به‌طور مداوم با هرگونه مذاکره با ایران مخالفت و رویکردی تهاجمی را دنبال می‌کند. مذاکره کنندگان ایرانی و اغلب تحلیلگران مستقل هشدار می‌دهند که منافع سیاسی نتانیاهو ممکن است مذاکرات را به خطر اندازد.
در داخل آمریکا، کنگره تحت کنترل جمهوری‌خواهان احتمالاً از هر توافقی که دونالد ترامپ مذاکره کند حمایت خواهد کرد.
با این حال، برخی نمایندگان با رویکرد حداکثری ممکن است فشارهایی برای سخت‌گیری بیشتر اعمال کنند، که می‌تواند مذاکرات را پیچیده‌تر کند.
نتیجه‌گیری
مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا در مقطع حساسی قرار دارد. در حالی که امکان دستیابی به توافقی واقع‌بینانه وجود دارد، پیام‌های متناقض دولت آمریکا و اصرار بر خواسته‌های غیرعملی مانند برچیدن کامل برنامه هسته‌ای ایران، خطر بن‌بست را افزایش می‌دهد. تجربه برجام نشان داد که دیپلماسی می‌تواند مؤثر باشد، اما نیازمند انعطاف‌پذیری و اعتماد متقابل است. موفقیت مذاکرات به توانایی طرفین در اجتناب از دام‌های سیاسی و تمرکز بر راه‌حل‌های عملی بستگی دارد. در غیر این صورت، خطر تشدید تنش‌ها و حتی درگیری نظامی در منطقه افزایش خواهد یافت.
نظر شما :