ایران‌‌-آمریکا به سوی یک توافق هسته‌ای؟

اردوان  امیراصلانی

دیپلماسی ایرانی: روز شنبه 12 آوریل، مذاکراتی میان وزیر امور خارجه ایران و نماینده ویژه دونالد ترامپ برای خاورمیانه، در عمان برگزار شد. کمتر از یک هفته قبل از آن، این دو نفر تبادل ‌نظرهای غیررسمی را در شبکه اجتماعی ایکس انجام داده بودند. این دیدار در مسقط با بیانیه‌ای از سوی کاخ سفید همراه شد که از پیشرفت خوب مذاکرات خبر می‌داد که نشان ‌دهنده تفاوت‌هایی با روابط میان دو کشور در سال‌های اخیر بود، اما مسیر مذاکرات هم برای واشنگتن و هم برای تهران همچنان دشوار است. چهل‌و‌هفتمین رئیس‌‌جمهور ایالات متحده تا‌کنون سیاست فشار حداکثری را که در دوران نخست ریاست‌‌جمهوری خود دنبال کرده بود، ادامه داده است. خروج یک‌جانبه ترامپ از برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) در سال 2018، ترور سردار قاسم سلیمانی در 2020، تهدیدات اخیر علیه تأسیسات هسته‌ای ایران و تحریم‌های جدید ایالات متحده که به صنعت نفت ایران ضربه بزرگی وارد آورده، همه از سوی ایران به‌عنوان تحریکات تلقی شده‌اند، اما فراتر از این دلخوری‌ها، هر دو کشور به طور جداگانه تمایل به مذاکره دارند.

منافع ایران

ایران که تحت فشار شدید تحریم‌ها قرار دارد، همچنین با مواردی مثل بحران اقتصادی بی‌سابقه، تورم بی‌رویه، کاهش ارزش تاریخی پول ملی و بی‌کاری گسترده که عمدتا جوانان کشور را تحت تأثیر قرار داده، مواجه است.  جنگ در غزه، حملات اسرائیل به حزب‌الله و حملات هوایی اسرائیل به ایران در اکتبر 2024 در این خصوص قابل توجه است. ایران از این خطرات بزرگ آگاه است و به نظر می‌رسد آماده است تا برای رفع تحریم‌ها تعاملاتی انجام بدهد.

منافع آمریکا

به نظر می‌رسد دولت دونالد ترامپ که خواهان فاصله‌گرفتن از مداخله‌گری‌های همیشگی پیشینیان خود است، مذاکرات را به حملات نظامی درخواستی از سوی تل‌آویو ترجیح می‌دهد. رئیس‌‌جمهور جدید آمریکا تمایل ندارد با شروع یک جنگ جدید در خاورمیانه تنگه هرمز را که محل عبور 20 درصد از نفت جهان است، مختل کند. واشنگتن که به‌شدت بر روی منزوی‌کردن چین متمرکز شده، از روابط نزدیک تهران و پکن آگاهی دارد و می‌خواهد ایران را از دامان چین دور نگه دارد تا این کشور از منابع گازی و نفتی عظیم ایران بهره‌برداری نکند. همان‌طور که وزیر امور خارجه ایران در مقاله‌ای در واشنگتن‌پست به تاریخ 8 آوریل اشاره کرده بود، دونالد ترامپ احتمالا پتانسیل اقتصادی بازار ایران را می‌بیند، به‌ویژه قراردادهایی که بین بویینگ و تهران در دسامبر 2016 و زمانی که برجام همچنان برقرار بود، مطرح شده بود. این چشم‌انداز برای هر دو طرف مفید است، زیرا ایران نیاز مبرم به به‌روزرسانی ناوگان هوایی خود دارد و بویینگ نیز به کمک مالی نیاز دارد. قدرت‌های منطقه‌ای نیز خواستار آرامش و مماشات هستند.

پادشاهی سعودی از این نشست استقبال کرد و برای تضمین ثبات منطقه برای صادرات نفت خود و اجرای پروژه چشم‌انداز 2030 و ایجاد تنوع اقتصادی و گردشگری پس از نفت، طرفین را به ادامه مذاکرات تشویق می‌کند. عربستان سعودی عمیقا تحت تأثیر حملات موشکی سال 2019 به تأسیسات نفتی این کشور قرار دارد که به طور جدی فروش نفت خام این کشور را با مشکل مواجه کرد و در نهایت این حملات به ایران نسبت داده شد. علاوه‌براین کشورهای همسایه ایران و جامعه جهانی به طور گسترده نگران ایران هسته‌ای در منطقه هستند.

نتیجه مذاکرات اکنون به توانایی طرفین برای رسیدن به توافق بر سر شرایط خاص بستگی دارد. اگرچه کنارگذاشتن برجام از طرف ترامپ عمدتا به‌عنوان نشانه‌ای از عدم درک او از پیروزی دیپلماتیک باراک اوباما تفسیر شد، اما او تأکید دارد که این توافق را به دلیل سکوت در برابر برنامه موشکی ایران و فعالیت‌های گروه‌های نیابتی در منطقه رد کرده است. حالا باید دید تهران تا چه اندازه آمادگی دارد تا برای خروج از انزوای بین‌المللی و لغو تحریم‌های اقتصادی به مذاکره بپردازد. عده‌ای در داخل ایران برنامه هسته‌ای را تنها راه امن‌کردن خاک خود می‌دانند و از سناریویی مشابه با آنچه در زمان قذافی در لیبی رخ داد، نیز واهمه دارند. رژیم قذافی چند سال پس از کنارگذاشتن برنامه هسته‌ای، از طرف ائتلافی از شورشیان که از سوی قدرت‌های غربی حمایت می‌شدند، سرنگون شد.

آیا مقامات ایران حاضر هستند در صورت خودداری از برچیدن کامل برنامه هسته‌ای، برای مذاکرات درباره نرخ غنی‌سازی اورانیوم که اکنون حدود 60 درصد است و به مراتب بیشتر از نیازهای صلح‌آمیز است، به توافق برسند؟ نماینده ویژه آمریکا برای خاورمیانه روز دوشنبه 14 آوریل در مصاحبه‌ای با فاکس‌نیوز اعلام کرد که مذاکرات بر روی دو موضوع متمرکز خواهد بود: برنامه غنی‌سازی اورانیوم و «راستی‌آزمایی توانمندی‌های نظامی، ازجمله موشک‌ها، نوع آنها، ذخایر موجود و همچنین توانایی راه‌اندازی بمب». او افزود که ایران «هیچ نیازی به غنی‌سازی اورانیوم بیش از 3.67 درصد» در قالب یک برنامه صلح‌آمیز ندارد، اما روز بعد در صحبت‌های خود خواستار برچیدن برنامه هسته‌ای ایران شد. درحالی‌که به مهلت رسمی توافق هسته‌ای وین، که برای 18 اکتبر 2025 تعیین شده و به همراه آن امکان اجرای مکانیسم ماشه که منجر به بازگرداندن تحریم‌های اقتصادی سازمان ملل خواهد شد، نزدیک می‌شویم، یک مسابقه واقعی با زمان آغاز شده است./شرق