عربستان سعودی یا ترکیه؛ انتخاب حیاتی برای سوریه

اردوان امیراصلانی

دیپلماسی ایرانی: احمد ‌الشرع در تاریخ دوم فوریه اولین سفر رسمی خارجی خود را به ریاض انجام داد، در حالی که پیش‌تر نخستین مصاحبه خود را به روزنامه پان‌عربی سعودی الشرق‌الاوسط اختصاص داده بود. حاکم جدید دمشق برای مشارکت پادشاهی نفتی در بازسازی سوریه که نزدیک به 15 سال جنگ آن را ویران کرده، به عربستان سفر کرده است. ریاض از به قدرت رسیدن شورشیان اسلام‌گرا در هشتم دسامبر گذشته استقبال کرد. اولا، به این دلیل که روابط بین پادشاهی سعودی و سوریه از ابتدای درگیری به دلیل حمایت عربستان از شورشیان سوری متوقف شده بود.

ثانیا، زیرا ریاض به دنبال بهره‌برداری از کاهش نفوذ ایران در منطقه است. اگرچه احمد ‌الشرع با حمایت ترکیه به قدرت رسید، اما امروز برای بازسازی سوریه‌ جنگ‌زده به حمایت مالی کشورهای نفت‌خیز نیاز دارد. او همچنین به دنبال استفاده از روابط خوب محمد بن‌سلمان با دولت جدید آمریکا برای لغو هرچه سریع‌تر تحریم‌های اقتصادی است که کشورش را تحت فشار قرار داده است. با این حال، احمد ‌الشرع دو روز بعد در تاریخ 4 فوریه به آنکارا نیز سفر کرد تا با رجب طیب اردوغان دیدار کند، چراکه احتمالا می‌دانست رئیس‌جمهور ترکیه به‌ عنوان شریک اول سوریه به راحتی کنار گذاشته‌شدن را نخواهد پذیرفت.

به نظر می‌رسد که احمد ‌الشرع قصد دارد بین دو قدرت سنی منطقه مانور دهد، اما این کار می‌تواند باعث احیای رقابت تاریخی بین ترکیه و عربستان سعودی شود. امپراتوری عثمانی بیش از ۴۰۰ سال، از قرن شانزدهم تا بیستم، از مغرب تا یمن بر جهان عرب مسلمان تسلط داشت و در مقام نگهبان اماکن مقدس اسلام یعنی مکه و مدینه، خود را به عنوان رهبر جهان سنی معرفی کرد. از قرن هجدهم، مشابه آنچه در قرن شانزدهم با تشیع رخ داد، قبایل منطقه امروزی عربستان سعودی بر محور وهابیت متحد شدند و در برابر حکومت عثمانی ایستادند. امروزه، اگرچه ترکیه به طور رسمی حاکمیت عربستان بر اماکن مقدس را به چالش نمی‌کشد، اما گفتمانی انتقادی نسبت به ریاض دارد. این رقابت جنبه سیاسی – مذهبی نیز دارد.

عربستان سعودی و ترکیه دو مدل متفاوت از رهبری در جهان اسلام را نمایندگی می‌کنند. از زمان ظهور اسلام‌گرایی سیاسی در ترکیه با حزب عدالت و توسعه و رجب طیب اردوغان، آنکارا تلاش کرده است تا با میراث عثمانی خود پیوند برقرار کند و به عنوان رهبر جهان سنی مطرح شود. عربستان سعودی این جاه‌طلبی‌ها را به ویژه به دلیل ارتباط ترکیه با ایدئولوژی اخوان‌المسلمین با دیده تردید می‌نگرد. در حالی که این جریان همراه با بهار عربی ۲۰۱۱ نفوذ زیادی پیدا کرد، پادشاهی‌های نفت‌خیز خلیج فارس، از جمله ریاض و ابوظبی در سال ۲۰۱۴ هم‌زمان با سرنگونی رئیس‌جمهور مصر محمد مرسی توسط عبدالفتاح السیسی، اخوان‌المسلمین را ممنوع اعلام کردند.

اگرچه دمشق به سرمایه‌گذاری‌های سعودی نیاز دارد و از سوی دیگر ترکیه با وضعیت اقتصادی دشوار خود توانایی رقابت با آن را ندارد، اما در عین حال سوریه باید روابط قوی خود با آنکارا را به ویژه برای حل مسئله کردها حفظ کند. اردوغان برای جلوگیری از تشکیل یک دولت کردی در مرز جنوبی ترکیه به حمایت سوریه نیاز دارد و احمد ‌الشرع نیز برای بازپس‌گیری کنترل شمال شرقی سوریه که در حال حاضر تحت مدیریت نیروهای دموکراتیک سوریه است، به همکاری با آنکارا نیاز خواهد داشت. در نهایت، رئیس‌جمهور جدید دمشق درک کرده است که باید بین تأمین مالی عربستان سعودی و قدرت نظامی ترکیه توازن برقرار کند. او با انتخاب ریاض به عنوان نخستین مقصد سفر خود، به اردوغان نشان داد که ترکیه دیگر تنها شریک سوریه نیست. آینده نشان خواهد داد که آیا ایالات متحده آمریکا تصمیم دارد میان متحد سعودی خود و ترکیه عضو ناتو، نقش داور را ایفا کند یا خیر./شرق