تصویری از کارنامه اقتصادی «مانموهان سینگ»

نویسنده: امیرمحسن شاه شرقی، دانشجوی دکتری مطالعات هند دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی: دکتر «مانموهان سینگ» که نزد بسیاری از کارشناسان به عنوان معمار اقتصاد نوین هند شناخته می‌شود، در نود و دو سالگی درگذشت. تاریخ بدون شک برای رهبران و کارگزارانی که یک ملت را از شرایط بحران به سلامت عبور می‌دهند، احترام زیادی قائل است و دکتر «سینگ»، فارغ از تمامی فضائل و ویژگی‌های شخصی خود، یکی از بهره‌مندان از این موهبت تاریخ بود. وی به عنوان دانش‌آموخته اقتصاد در دانشگاه آکسفورد، از ابتدای دهه 70 میلادی در مقام یک بوروکرات هندی و با سمت‌های مختلفی همچون ریاست بانک مرکزی، مشاور ارشد اقتصادی دولت و ریاست کمیسیون برنامه‌ریزی فعالیت کرده بود. با این‌همه، نام او بیش از هر چیز با اصلاحات اقتصادی هند در دهه 90 میلادی گره خورده است؛ چرا که در یکی از بحرانی‌ترین شرایط هند پس از استقلال، پیشنهاد وزارت اقتصاد در کابینه‌ای را پذیرفت که با ائتلافی شکننده تشکیل می‌شد و قرار بود به بحران‌های عمیق اقتصادی و سیاسی پاسخ فوری دهد.

اقتصاد هند از میانه دهه 80 میلادی و به موجب انباشت مشکلات ساختاری و سیاستی، با تشدید ناترازی همزمان در حساب جاری و بودجه دولتی دست و پنجه نرم می‌کرد. تضعیف اتحاد جماهیر شوروی به عنوان پشتیبان اقتصادی هند، جنگ دوم خلیج فارس و تکانه‌های ناشی از افزایش قیمت نفت در ابتدای سال 1991 هند را در معرض سطحی از ناترازی ارزی قرار داد که در آن ذخایر موجود تنها برای سه هفته واردات کفاف می‌داد و دسترسی هند به وام‌های خارجی با توجه به ارزیابی اعتباری نامناسب محدود شده بود. دولت «چاندراشکار» از سر ناچاری با بانک‌های خارجی برای دریافت وام در ازای توئیق ذخایر طلای کشور توافق کرده و بانک مرکزی هند به انتقال طلای فیزیکی به انگلستان و سوئیس به صورت مخفیانه مجبور شده بود. در چنین بستری، «چاندراشکار» در میانه سال 1991 سقوط کرد و «ناراسیمها رائو» از طریق ائتلاف موفق به تشکیل کابینه شد. در این کابینه «مانموهان سینگ» به عنوان وزیر اقتصاد و با همراهی چهره‌هایی چون «امرنات ورما» و «راکش موهان» مامور به طرح و اجرای اصلاحات اساسی اقتصادی شدند. این تیم کوچک در یک بازه زمانی کوتاه تحولی عمیق در رویکردهای اقتصادی و مالی دولت هند پدید آورد و مبتکر فرآیندی شد که گذار هند را از اقتصادی کنترل شده با شهرت «امپراتوری مجوزها» به اقتصاد بازار تضمین کرد. 

در مقام وزیر اقتصاد، دکتر «سینگ» ناکارآمدی تمرکز و بوروکراتیزه کردن رویه‌های اقتصادی را مهم‌ترین معضل اقتصاد هند تشخیص داد و گسترش حوزه‌ها و ابعاد فعالیت نیروهای بازار را مهم‌ترین راه برون‌رفت از بحران دانست. او در همین راستا به ارائه بودجه‌ای یکسر متفاوت برای اولین سال تصدی خود اقدام کرد که از آن با عنوان «بودجه دوران‌ساز» یاد می‌شود. کاهش تعرفه‌ها و عوارض، تعدیل نرخ برابری روپیه به دلار، کاهش یارانه‌ کود و سوخت، واگذاری شرکت‌های دولتی به بخش خصوصی و تسهیل رویه‌های ورود سرمایه خارجی مهم‌ترین مواردی بودند که برای اولین بار در «بودجه دوران‌ساز» تجویز شدند. در حقیقت، ارجاع به همین خصائص بودجه دوران‌ساز «مانموهان سینگ» را به چهره‌ای محبوب میان نئولیبرال‌ها و هواداران عدم مداخله دولت تبدیل کرد و هم‌زمان، انتقادات بسیاری را در میان چپ‌گرایان علیه وی برانگیخت. 

قضاوت‌های منصفانه‌ از کارنامه «مانموهان سینگ» اما از وی چهره‌ای عملگرا ترسیم کرده است که با اتخاذ تصمیم و پرهیز از تعلل در شرایط بحرانی، به بازطراحی ساختار اقتصادی بیمار هند در دهه 90 اقدام کرد. این قضاوت‌های منصفانه بالاخص بر کارنامه ده ساله وی در مقام نخست‌وزیر تاکیدی ویژه دارند. 

دکتر «سینگ» در فاصله سال‌های 2004 تا 2014 نخست‌وزیر هند بود و در این مقام، به تاسیس نهادی با عنوان «شورای ملی مشورتی» با مشارکت فعالان مدنی و کارشناسان بیرون از دولت اقدام کرد. این نهاد با حمایت تام و تمام دکتر «سینگ» و در بازه ده ساله فعالیت خود، طرح‌های رفاهی و قانونی متعددی را مبتکر شد که نسبت چندانی با رویکرد نئولیبرال به اقتصاد و حکمرانی عمومی ندارند. در عالی‌ترین نمونه آن، «مانموهان سینگ» در مقام نخست‌وزیر دفاع جانانه‌ای از تضمین اشتغال خانوارهای روستایی در مشاغل عام‌المنفعه کرد که به عنوان بزرگترین طرح رفاهی جهان در سال 2005 کلید خورد و در قالب قانون «مانرِگا» اشتغال را مبدل به حق قانونی شهروندان روستایی هند کرد. 

بهترین تعبیر برای نقش «مانموهان سینگ» را می‌توان با الهام از مصاحبه خود وی با کارن تاپار در سال 1999 این‌گونه صورت‌بندی کرد: دکتر «مانموهان سینگ» به مثابه یک بوروکرات عملگرا، برای «سوار شدن به قطار بر برنامه حرکت منقضی و قدیمی» اصرار نمی‌ورزید و «زندانی حقایق سقوط کرده» نبود.