تناقض‌های موجود در نمایش‌های اخیر عربستان

نویسنده: سعید جمشیدی، پژوهشگر و تحلیلگر مسائل غرب آسیا و شمال آفریقا

دیپلماسی ایرانی: عربستان سعودی در سال‌های اخیر برنامه‌های متعددی در زمینه مد و فشن برگزار کرده است که به بخشی از طرح‌های اصلاحی این کشور برای توسعه فرهنگی و گردشگری تبدیل شده‌اند. برگزاری چنین رویدادهایی نشان‌دهنده تمایل عربستان برای تبدیل‌شدن به مرکز مد و زیبایی در منطقه و جهان است. 

برگزاری مراسم‌های مد و فشن در عربستان سعودی، به‌ویژه در پایتخت این کشور، یک نقطه عطف در سیاست‌های اجتماعی و فرهنگی این کشور محسوب می‌شود. این رویدادها که بخشی از طرح اصلاحی "چشم‌انداز 2030" محمد بن سلمان هستند، هدفشان تنوع‌بخشی به اقتصاد و گسترش گردشگری است. اما در عین حال، این برنامه‌ها بروز تضادهای جدی میان حفظ هویت اسلامی و حرکت به سوی مدرنیته را موجب شده‌اند، که در چند روز گذشته با برگزاری نمایش مد با دعوت از خواننده های زن غربی به این کشور به یکی از گرانترین نمایش مد جهان مبدل شد که سروصداهایی زیادی به پا کرده بودند. چنین برنامه‌هایی با ارزش‌های اسلامی و احترام به مقدسات تضاد دارند، به‌خصوص در این برنامه‌ها از نمادهای اسلامی استفاده نابه‌جا شود، توصیف چنین رویدادهایی به‌عنوان "نمایش ابتذال" نامید که دلایل عمده چنین نظریه‌ای عبارت‌اند از:

1-عدم احترام به ارزش‌های اسلامی

در کشور عربستان که مهد اسلام و میزبان اماکن مقدسی چون کعبه و مسجدالنبی است، برگزاری رویدادهایی که در آن پوشش‌ها یا اجراهای غیر مطابق با شریعت اسلامی دیده می‌شود، از نگاه بسیاری نوعی بی‌توجهی به ارزش‌های دینی و اجتماعی است. به‌ویژه وقتی نمادهای دینی (مانند ماکت کعبه) در این رویدادها به‌گونه‌ای استفاده می‌شود که به نظر می‌رسد تقدس آن‌ها زیر پا گذاشته شده است.

2- تضعیف هویت فرهنگی و سنتی

این برنامه‌ها که اغلب به سبک غربی و با دعوت از طراحان و هنرمندان بین‌المللی برگزار می‌شود، هویت فرهنگی و سنتی عربستان را در معرض خطر قرار می‌دهد. چنین اقدامات تقلیدی می‌تواند جوانان را به سمت الگوبرداری از فرهنگ‌های خارجی سوق دهد و به‌نوعی استحاله فرهنگی منجر شود.

3- استفاده ابزاری از زنان

این رویدادها ارزش‌های اصیل انسانی را قربانی مادی‌گرایی و ظاهرگرایی می‌کنند. استفاده از زنان و حتی ربات‌ها برای نمایش لباس‌ها، در چارچوب تجاری و تبلیغاتی، ممکن است به‌نوعی شی‌ء سازی انسان و ازبین‌بردن ارزش‌های اخلاقی تعبیر شود.

4-ایجاد تناقض در پیام‌های فرهنگی

از یک سو، عربستان به‌عنوان کشوری اسلامی و محافظه‌کار شناخته می‌شود و از سوی دیگر، برگزاری چنین برنامه‌هایی پیام متفاوتی را به مخاطبان جهانی ارسال می‌کند. این تناقض، نه‌تنها می‌تواند موجب سردرگمی فرهنگی در داخل کشور شود، بلکه جایگاه اخلاقی و فرهنگی عربستان در جهان اسلام را نیز زیر سؤال می‌برد.

در مجموع، برگزاری این رویدادها بدون رعایت چارچوب‌های فرهنگی و دینی، نوعی بی‌توجهی به هویت اسلامی و فرهنگی این کشور است که می‌تواند پیامدهای اجتماعی و فرهنگی منفی به همراه داشته باشد که عبارتند از: 

1- تضعیف ارزش‌های اسلامی: برگزاری مراسم‌هایی که با سبک زندگی و پوشش غربی همراه است، نوعی بی‌احترامی به اصول شریعت اسلامی و فرهنگ سنتی عربستان است. استفاده از نمادهای اسلامی، مانند ماکت کعبه، به شیوه‌های غیراخلاقی، این حساسیت‌ها را تشدید کرده است.

2- تهاجم فرهنگی در قالب مدرنیته: تلاش برای ارائه تصویری جدید از عربستان، که با دعوت از طراحان و هنرمندان بین‌المللی همراه است، به‌عنوان تلاشی برای تقلید از غرب و کنار گذاشتن هویت بومی تعبیر می‌شود.

3- استفاده ابزاری از زنان در قالب تبلیغات: استفاده از زنان و ربات‌ها به‌عنوان ابزار تبلیغاتی، مورد انتقاد شدید فعالان اخلاقی و فرهنگی قرار گرفته است. این اقدام‌ها به جای تقویت ارزش‌های انسانی، بر ظاهرگرایی و مادی‌گرایی تأکید دارند.

4- تضعیف مشروعیت داخلی: این برنامه‌ها می‌توانند ایجاد شکاف میان حاکمیت و طبقات محافظه‌کار جامعه را باعث شوند که به ارزش‌های اسلامی پایبندند. چنین اختلافاتی ممکن است مشروعیت ولیعهد را در میان بخشی از مردم کاهش دهد.

5- تقویت قدرت نرم یا خدشه به اعتبار جهانی؟ از یک سو، عربستان با برگزاری این رویدادها در تلاش است تصویری مدرن و پذیرنده از خود در سطح بین‌المللی ارائه دهد. اما از سوی دیگر، تناقض میان سیاست‌های داخلی و نمایش‌های بیرونی می‌تواند اعتبار این کشور را نزد مسلمانان جهان تضعیف کند.

در نتیجه باتوجه‌به تناقض آشکار بین ارزش‌های اسلامی و نمایش‌هایی که در این رویدادها دیده شده، از دیدگاه فرهنگی و دینی، می‌توان این رویدادها را نمایش ابتذال دانست. زیرا استفاده نادرست از نمادهای مقدس، ترویج مادی‌گرایی، و تضاد بافرهنگ سنتی عربستان، ارزش‌های دینی و اخلاقی را زیر پا گذاشته است. درحالی‌که مدرنیته باید در راستای تقویت هویت فرهنگی و احترام به مقدسات پیش برود، این نوع نمایش‌ها بیشتر جنبه نمایشی و تجاری داشته تا تحول فرهنگی واقعی.