مدیریت غرب‌مدار هوش مصنوعی

دیپلماسی ایرانی: یکی از نکات کلیدی که رهبر انقلاب در نخستین دیدار هیئت دولت چهاردهم مطرح کردند؛ بحث اهمیت هوش مصنوعی بود؛ البته نه بهره برداری صرف از آن، بلکه مسلط شدن بر لایه های عمیق آن و جلوگیری از افتادن مدیریت و کنترل آن به دست قدرت‌های بزرگ و فرصت طلب! به همین مناسبت بد نیست نگاهی به تحولات اخیر در زمینه مدیریت جهانی هوش مصنوعی و اقدامات کشورهای مختلف در این حوزه داشته باشیم. 

بهره گیری از هوش مصنوعی در حوزه های مختلف به یکی از ترندهای رایج جهانی در سالهای اخیر تبدیل شده است. با آشکار شدن کارکردهای مختلف و متنوع هوش مصنوعی، نخبگان و فعالان هر رشته و صنفی به دنبال استفاده از این فناوری برای ارتقای کیفیت فعالیتهای خود هستند و جهان سیاست و دیپلماسی نیز از این قائده مستثنی نبوده است. در سالهای اخیر استفاده از مشاوره هوش مصنوعی برای تصمیم گیری در حوزه سیاست خارجی، عقد توافقات سیاسی - اقتصادی با سایر کشورها و بهبود کیفیت خدمت رسانی به شهروندان جزو برنامه‌های اولویت دار بسیاری از دولتمردان قرار گرفته است.   

در این راستا، بسیاری از کشورها، در حال توسعه راهبرد‌های ملی هوش مصنوعی خود هستند؛ اما رویکرد آنها در این زمینه چندان شبیه به هم نیست و می‌توان در پس برنامه‌‌‌‌‌‌های ملی آنها پیرامون هوش مصنوعی، نکات قابل تأملی در مورد آغاز دوران نوینی از رقابت قدرت‌‌‌‌‌‌های بزرگ دید. به عبارت دیگر، همه کشورهای توسعه یافته در صدد برتری یافتن در حوزه فناوری هوش مصنوعی هستند و با وجود تفاوت رویکرد آنها در این زمینه، علاقه آنها به مدیریت پروژه هوش مصنوعی و در دست گرفتن جریان رهبری و هدایت آن، نقطه مشترک همه آنها به حساب می آید. 

اتحادیه اروپا با توجه به داعیه های حقوقی و هنجاری که به طور سنتی در عرصه بین المللی دارد، در حوزه هوش مصنوعی نیز اولویت خود را دستیابی به موفقیت‌‌‌‌‌‌های اندک و تدریجی، اما با وجهه اخلاقی و حقوقی بالا و در نتیجه دستیابی به جایگاه «رهبری اخلاقی هوش مصنوعی» قرار داده است. در این راستا علاقه اعضای این اتحادیه به اتخاذ یک رویکرد واحد و یکدست در زمینه هوش مصنوعی سبب تدوین «راهبرد اروپایی برای هوش مصنوعی» در آوریل سال 2018 شد و پارلمان اروپا در اوایل سال جاری میلادی (2024)  نخستین «قانون هوش مصنوعی» را نیز تصویب کرد.

قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا محدودیت‌های خود را برای هر شرکتی که از سیستم‌های هوش مصنوعی استفاده می‌کند، بر اساس چهار سطح ریسک «بی‌خطر، کم‌خطر، پرخطر و ممنوعه» طبقه‌بندی کرده است. یکی از نکات مهم در این دسته‌بندی، ممنوعیت آن دسته از برنامه‌های هوش مصنوعی است که با ارزش‌های اتحادیه اروپا مغایرت دارند. مهم‌ترین بخش‌ مقررات جدید، الزام به شناسایی کامل محتواهایی است که توسط هوش مصنوعی ایجاد شده‌اند. همچنین بر اساس این قانون،  استفاده از فناوری تشخیص چهره توسط پلیس و نهادهای امنیتی فقط با دستور قضایی مجاز خواهد بود. هر چند این قانون پارلمان اروپا قرار است تا دو سال آینده در سراسر اتحادیه اجرایی شود و فعلا تنها برای کشورهای اروپایی عضو اتحادیه الزام آور است، اما با توجه به سابقه هنجارسازی های کشورهای اروپایی و نفوذ گسترده آنها در مجامع بین المللی، دور از انتظار نیست که این قوانین (در شرایط نبود قوانین جهانی دیگر و افزایش خطرات هوش مصنوعی) به تدریج به یک سند جهانی و لازم الاجرا برای همه کشورها تبدیل شود. 

البته کشورهای اروپایی تنها قدرت‌های غربی نیستند که در صدد مدیریت و رهبری فناوری هوش مصنوعی برآمده اند؛ در آمریکا نیز از سال 2019، هوش مصنوعی در زمره مسائل امنیت ملی قرار گرفته و در نتیجه اهتمام مقامات آمریکا بر کسب برتری و دستیابی به جایگاه رهبری جهانی در حوزه های مختلف حقوقی- اخلاقی، اقتصادی - تجاری، علمی - آموزشی و نظامی - استراتژیک است. جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا در اکتبر 2023، یک فرمان اجرایی امضا کرد تا خط‌مشی برخورد با فناوری هوش مصنوعی را مشخص کند. این فرمان اجرایی دارای هشت بخش است که نخستین بند آن، ایجاد استانداردهای ایمنی و امنیتی جدید برای هوش مصنوعی است. 

بعد از این بود که آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا از ایجاد «منشور حقوق هوش مصنوعی» توسط دولت آمریکا خبر داد که قرار است نحوه استفاده و طراحی سیستم‌های خودکار را ضابطه مند کند.  او اعلام کرد دولت آمریکا مجموعه‌ای از تعهدات داوطلبانه را ایجاد کرده که شرکت‌های برتر هوش مصنوعی برای افزایش ایمنی، امنیت و اعتماد به سیستم‌های هوش مصنوعی پیشرفته باید از آنها پیروی کنند.  هر چند وزیر خارجه آمریکا این تعهدات را داوطلبانه دانست، اما در عین حال پرده از کوه یخی برداشت که فعلا تنها نوک قله آن پیداست. بلینکن از تلاش آمریکا برای همکاری با شرکا و متحدان این کشور برای تبدیل این تعهدات به یک چارچوب بین المللی برای مدیریت هوش مصنوعی خبر داد؛ تلاشهایی که در سال 2023 در «فرآیند هیروشیما» به رهبری ژاپن (در قالب G7) ، «اجلاس ایمنی هوش مصنوعی» بریتانیا و برنامه «مشارکت جهانی برای هوش مصنوعی» به ریاست هند انجام شده و همچنان زمینه سازی و برنامه ریزی برای آن در جریان است. 

در نوامبر 2023 ، ایالات متحده، بریتانیا و بیش از دوازده کشور دیگر یک پیمان جهانی جامع امضا کردند که در آن اقداماتی برای محافظت از هوش مصنوعی در برابر عوامل مخرب ترسیم شده بود. دولت آمریکا همچنین در کنار اعلام سرمایه گذاری 67.2 (شصت و هفت ممیز دو)میلیارد دلاری خود در حوزه هوش مصنوعی (تقریباً 9 برابر بیشتر از چین) در سال 2023، از تعهد 15 میلیون دلاری جدیدش برای کمک به سایر دولت‌ها(همسو با خود) در استفاده از قدرت هوش مصنوعی برای پیشبرد منافع جهانی، با تمرکز ویژه بر اهداف توسعه پایدار، خبر داده است. این کشور در مارس 2024، نخستین «قطعنامه هوش مصنوعی» را با حمایت مشترک چین و ۱۲۲ کشور به مجمع عمومی سازمان ملل ارائه داد که به اتفاق آرا به تصویب رسید و همه ۱۹۳ عضو مجمع عمومی سازمان ملل متحد به آن رأی مثبت دادند. 

مجموعه موارد فوق نشان می‌دهد؛ هدف اصلی و اولویت دار آمریکا حفظ برتری فناورانه نسبت به قدرت‌های رقیب و شکل دادن به «شبکه‌ای از متحدان» برای کنترل فرایند بهره گیری از هوش مصنوعی با کمک کشورهای هم‌پیمان و البته کسب جایگاه رهبری جهانی و مدیریت اقدامات در حوزه هوش مصنوعی است. بر این اساس به نظر می رسد کنترل و رهبری هوش مصنوعی نیز همچون سایر فناوری های دوران ساز از جمله انرژی هسته‌ای در حال قرار گرفتن در اختیار آمریکا و سایر کشورهای قدرتمند غربی است. در این شرایط راهکار کشورهای در حال توسعه ای همچون ایران چه می تواند باشد؟ 

بی شک مدیریت جهانی هوش مصنوعی مستلزم سرمایه گذاری های کلان داخلی و خارجی، تبدیل شدن به مرکز نوآوری و خلاقیت در زمینه هوش مصنوعی، ائتلاف سازی گسترده با قدرتهای همسو و لابی پرنفوذ در مجامع بین المللی است. جمهوری اسلامی ایران در مقطع فعلی امکان تحقق بسیاری از شروط فوق را ندارد؛ اما در عین حال منفعل بودن و دست روی دست گذاشتن قطعا شرایط را بدتر خواهد کرد. در این راستا ایران می توان با توجه به مقدورات خود دست به برخی ابتکارات داخلی، منطقه ای و جهانی بزند:

در گام نخست؛ لازم است یک اجماع نظر داخلی بین نخبگان علمی - دانشگاهی و نخبگان اجرایی کشور پیرامون پتانسیل‌ها، امکانات و نحوه نقش آفرینی ایران در حوزه هوش مصنوعی شکل بگیرد. پس از آن اجرایی کردن راهبرد ملی هوش مصنوعی کشور (مصوب خردادماه ۱۴۰۳ شورای عالی انقلاب فرهنگی)، فراهم کردن شرایط سرمایه گذاری بخش دولتی و خصوصی در این حوزه و حمایت از سازمانهای دانش بنیان و دانشگاهها برای تقویت تولیدات بومی هوش مصنوعی باید در اولویت قرار بگیرد.

در گام دوم ایران می‌تواند با توجه به پیشرفت‌های خوب خود در حوزه هوش مصنوعی، رهبری برخی ابتکارات منطقه ای را به دست بگیرد؛ به عنوان مثال میزبان کشورهای اسلامی برای نشست‌های مختلف در حوزه هوش مصنوعی باشد و اهداف متنوعی همچون تشکیل صندوق مشترک سرمایه گذاری در این حوزه، همکاریهای فنی، علمی و سرمایه‌ای و نیز قانونمند کردن هوش مصنوعی در منطقه غرب آسیا را پیگیری کند.

در گام سوم و در عرصه جهانی ایران می تواند مطالبات خود در حوزه هوش مصنوعی را در سازمانهایی همچون یونسکو که در زمینه تولید اسناد جهانی برای قانونمند کردن هوش مصنوعی فعال هستند، پیگیری و تلاش کند مصوبات این سازمانها را با اهداف و منافع خود و سایر کشورهای در حال توسعه همسو سازد. 

با این حال پیگیری همه این اهداف مستلزم برقراری آرامش و توازن در سیاست داخلی و خارجی ایران است؛ امری که با روی کار آمدن دولت پزشکیان امیدها برای آن تا زیادی افزایش پیدا کرده است.

منابع:
Secretary Antony J. Blinken at the AI for Accelerating Progress on Sustainable Development Goals Event, (September 18, 2023). https://www.state.gov.
Artificial Intelligence Index Report 2024, Stanford University: https://aiindex.stanford.edu/wp-content/uploads/2024/04/HAI_2024_AI-Index-Report.pdf